< شعر > دست كان لرزان بود از ارتعاش وان كه دستى را تو جنبانى ز جاش هر دو جنبش آفريده حق شناس نيك نتوان كرد اين با آن قياس ز ان پشيمانى كه جنبانيدىاش چون پشيمان نيست مرد مرتعش < / شعر > ملاحظه مىشود كه جلال الدين با صراحت تمام مسئله ندامت را دليل اختيار مىداند ، و حضرت آدم پس از خوردن گندم كاملًا پشيمان شده است . ممكن است گفته شود : خود بروز ندامت هم يكى از حلقه هاى سلسله قضا و قدر الهى است ، بنا بر اين نمىتواند دليل اختيار بوده باشد ، در پاسخ اين تو هم مىگوييم .
هر حادثه و هر موجود در جهان هستى متعين و مطابق قوانين است البته ندامت مانند اندوه و شادى و محبت و تجسيم و تصور و تصديق و تداعى معانى و ساير فعاليتهاى روانى ما ، هنگامى كه در افق روان ما منعكس گشت و وجود پيدا كرد از تمام قوانين مربوطه پيروى مىكند ، مثلًا هر گونه نمود روانى مانند هر گونه نمود فيزيكى تشخص و تعينى دارد ، آن نمود به هيچ وجه مردد ميان خود و غير خود نمىباشد ، چنان كه آن جسم كه در فاصله دور از من قرار دارد مردد ميان سنگ و انسان نيست ، اگر چه من به عللى مانند دورى مسافت نتوانم كاملًا تشخيص بدهم ، ولى در واقع يا يك عدد از سنگ است يا انسان . ندامت هم يكى از نمودهاى روانى است و هرگز نمىتواند در واقع ميان ندامت و شادى مردد بوده باشد ، ( يا اين يا آن ) ولى راز مطلب اينجاست كه اين ندامت روى چه انگيزه‌اى انجام گرفته است ؟ اين انگيزه غير از احساس جرم و تقصير علت ديگرى ندارد . پس از آن كه احساس تقصير شد ، با فرض سلامت عقل و بقاى وجدان به حال خود ، اين ندامت يك پديده بسيار طبيعى است كه به طور مشخص و حتمى وجود پيدا خواهد كرد . ما پديده اختيار را در روبناى نمودهاى روانى جستجو نمىكنيم ، ما نمىگوييم كه : نمودى در روان انسانى به نام اختيار وجود دارد ، به طورى كه اگر ممكن بود ساير پديده هاى

562