يك مطلب با ارزش از « توينبى » متفكر انگليسى ما در اينجا مناسب مىبينيم كه زندگانى يكى از متمدنترين كشورهاى اروپايى قرن بيستم را ذيلًا مطالعه كنيم ، آرنولد توينبى بزرگترين تاريخ نويس و فيلسوف تاريخ در انگلستان مىگويد :
« هنگامى كه سى سال به عقب بر مىگردم ، به جنگ جهانى دوم مىنگرم ، مىبينم كه اين جنگ و جنگ اول هر دو شاخه هاى جنگ واحد هستند كه نه بر اثر دوره‌اى از صلح اصيل ، بلكه فقط بر اثر آتش بس موقت از هم جدا شده‌اند ، و در تمام كشورهايى كه گرفتار جنگ بوده‌اند ، تلاش فراوانى براى باز گشت به وضع قبل از هزار و نه صد و چهارده در جريان بود ، ولى بىثمر ماند . و اين ناكامىها هنگامى به اوج خود رسيد كه در 1929 سلسلهء گرفتارىهاى اقتصادى پديد آمد و سپس ژاپن در 1931 منچورى را تصرف كرد . و هنگامى كه در سال 1935 ايتاليا به حبشه حمله كرد ، و آلمان در سال بعد منطقهء راين را دو باره به تصرف آورد ، بر همگان محقق شد كه جنگ جهانى ديگرى در حال شكل بندى هست ، اين جريان براى مردم انگليس و فرانسه و حتى آلمان چنان غير قابل تحمل بود كه حاضر به قبول آن نشدند مگر روزى كه هيتلر چكسلاواكى را تصرف كرد . و كسانى كه سرها را زير برف كرده بودند ، بيدار شدند ، و ديدند كار از كار گذشته است .
به هر حال جنگ دوم جهانى نه تنها عوارض جنگ اول را تأييد كرد ، بلكه عواقب مزبور را به نحو وسيعى شدت داد ، من يك انگليسى و از طبقهء متوسطهء اين كشور هستم ، و سنم هشتاد سال است ، خواه ناخواه واقعيتهايى در ارزيابىهاى من نسبت به اين مسئله سايه افكن خواهد بود .
از اواخر روزگار ملكه ويكتوريا بدين طرف انگلستان پيوسته در صحنهء عالم رو به تنزل بوده است . اين كشور در مقام مقايسه با بيشتر كشورهاى ديگر غربى چه از نظر سياسى و چه اقتصادى عقب رفته است ، و وضع اقتصادى طبقهء متوسطه با

472