اول ، خود آگاهى طبيعى ، در اين حالت انسان فقط به « خود طبيعى » توجه دارد و فعاليتها و شادىها و اندوه ها و تصورات و تداعى معانى و ارادهء او همه و همه متوجه يا ناشى از « خود طبيعى » است . در اين خود آگاهى انسان يك حيوان رشد يافته‌اى بيش نيست ، و نمىتواند با اين خود آگاهى در گروه انسانهايى كه به مرحله رشد شخصيت قدم گذاشته‌اند ، شركت جويد .
دوم ، خود آگاهى به « شخصيت » ، در اين حالت انسان شخصيت يا روح خود را مورد درك و توجه قرار مىدهد كه در فلسفهء كلاسيك آن را علم حضورى مىنامند . اين خود آگاهى فى نفسه يكى از فعاليتهاى عالى روح ما است . [1] براى دريافت حقايق عرفانى ورود به درك « شخصيت » ضرورى مىباشد ، ولى اين ورود به عنوان مقدمهء ضرورى براى عبور به « ناخود آگاه » است . اين حالت ناخود آگاهى يا ناخود هشيار چنان كه پس از اين توضيح داده خواهد شد ، با تصورات و الفاظ ديگران چيزى نخواهد چشيد . در ابيات آيندهء جلال الدين اين بيت را مشاهده خواهيم كرد :
< شعر > خويش را تسليم كن بردار مزد وانگه از خود بىز خود چيزى بدزد گر نبودى نالهء « نى » را ثمر « نى » جهان را پر نكردى از شكر < / شعر > نالهء « نى » را همگان مىتوانند بشنوند نالهء « نى » انسانى را در دادن نتيجه و ثمر بخش بودن به « نى » معمولى ( نيشكر ) تشبيه

[1] قسم دوم ( خود آگاهى به شخصيت ) در مرتبه خود به اقسام گوناگونى تقسيم مىگردد ، مانند آگاهى به تمام شخصيت ، آگاهى به شخصيت به طور تجريدى ، آگاهى به حالتى از حالات شخصيت . .

23