احتياج و نقايص كونيه مطلقا ، و از جميع آن چه معدود باشد از كمالات نسبت با غير او از موجودات مجرّده و غير مجرّده زيرا كه حق سبحانه و تعالى و كمالات ذاتيهء او اعلاست از هر كمال كه مدرك گردد به عقل و وهم و خيال ، چنان كه اهل كمال در مخاطبهء جناب كبرياء و جلال او گفته‌اند ، < شعر > اى پاك ز نقص و اى مبرّا ز عدم در وصف تو كى پيش نهد عقل قدم كى كور به سمع بيند الوان و صور يا كر به بصر بشنود الحان و نغم ، < / شعر > از آن كه كمالات منسوبه به غير حق متنزّل است از مقام اصلى و متقيّد و خارج از اطلاق حقيقى و متفرّع بر كمال الهى .
و « قدّوس » از روى كيفيت و كميت أخص است از « سبّوح » ، يعنى اشدّ و اكثر است در تنزيه ، چنان كه در مقام تنزيه به حسب ذات مىگوئى ، « جلّ الحق أن ينزّه و يشبّه » . پس تنزيه مىكنى از تنزيه و تشبيه . و اين اگر چه نوعيست از تنزيه ، ولى مبالغه در وى بيشتر است ، چنان كه « فناء عن الفناء » أبلغ است از « فناء » .
و مىشايد كه گويند ، « تسبيح » تنزيه است به حسب مقام جمع فقط ، و « تقديس » به حسب مقام جمع و تفصيل پس از روى كميت اكثر باشد . » و لهذا مىگويند ، « تنزيه نوح عليه السلام تنزيه عقلى بود ، و تنزيه إدريس عليه السلام تنزيه عقلى و نفسى . » [ 138 ] و چون اين حكمت را از روى معنى و مرتبه مناسبتى با حكمت متقدّمه

138