و لذلك قال : * ( وَالله يَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ ) * . و قال * ( أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ ) * . فالقاؤه السمع هو لما يكون من ذكر الله إيّاه فيها .
و ذكر الله در صلات أكبر است . يعنى ذكرى كه از خداوند براى عبدش مىباشد هنگامى كه سؤالش را اجابت مىنمايد و ثنايش بر او بزرگتر است از ذكر عبد ، رب خود را در صلات . زيرا كبرياء حق تعالى راست .
غرض اين است كه خداوند سبحان فرمود : * ( وَلَذِكْرُ الله أَكْبَرُ ) * كه عبادت هم شامل است ذكر خداوند عبد را و هم ذكر عبد خدا را بنا بر وجه اول معنى چنين است كه ذكر خداوند عبد را بزرگتر است از ذكر عبد خدا را و به وجه دوم اين است كه در ميان افعال و اقوال نماز ، ذكر خداوند از همه بزرگتر است .
از اين جهت كه گفتيم مراد از ذكر ، ذكر خداوند است عبدش را . خداوند سبحان فرمود . * ( وَالله يَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ ) * ( عنكبوت : 45 ) و فرمود : * ( أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ ) * ( ق : 37 ) چه القاى عبد سمع را گوش فرادادن اوست مر آن چه را يعنى ذكر الله تعالى عبد را در نماز .
و من ذلك أنّ الوجود لمّا كان عن حركة معقولة نقلت العالم من العدم إلى الوجود عمّت الصلاة جميع الحركات .
و از اين جهت كه صلات مشتمل بر اسرار است چون وجود از حركت معقوله است . [1] به اين حركت عالم از عدم يعنى از ثبوت علمى به وجود خارجى منتقل شد ، صلات جميع حركات را شامل است .
يعنى حركت نباتى و حركت حيوانى و حركت انسانى كه نبات به قياس به انسان منكوس است كه سرنگون است يعنى سر به سوى زمين دارد و انسان نسبت به نبات مستقيم است كه سرش به سوى آسمان است . انسان و نبات را در كنار هم قياس كنيم آنها را دو فرد نامى مقابل هم مىبينيم كه هر يك نسبت به ديگرى منكوس است كه آسمان درخت ، زمين انسان است و زمين درخت ، آسمان انسان و حيوان غير انسان در ميان اين دو ، حركت افقى دارد چه حركت نبات و حيوان مستقيم است . هر چند كه نسبت به يك ديگر منكوسند و چون از ابتداى قوس صعودى حركت را در نظر بگيريم

[1] حركت معقوله در مقابل حركت محسوسه است و مراد از حركت معقوله حركت حبى است .

629