خداوند از دريا نجات داد كه فرمود : * ( فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ ) * و هم از حيث روح نجات ، شامل او شد .
و من حقّت عليه كلمة العذاب الأخراوى لا يؤمن و لو جاءته كلّ آية حتّى يروا العذاب الأليم .
و آن كسى كه كلمهء عذاب اخروى براى او محقق شده و ثابت گرديده است هر آيتى او را بيايد ايمان نمىآورد ( مانند ابى جهل كه به قاتل خود گفت به صاحب خود يعنى محمد ( ص ) بگو كه من حتى در اين حال هم از مخالفت با تو نادم نيستم .
خداوند در سورهء يونس فرمود : * ( إِنَّ الَّذِينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ وَلَوْ جاءَتْهُمْ كُلُّ آيَةٍ حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الأَلِيمَ ) * ( يونس : 96 ) .
أي يذوقوا العذاب الأخروي . فخرج فرعون من هذا الصنف . هذا هو الظاهر الذي ورد به القرآن .
يعنى تا بچشند عذاب اخروى را ( در نزد موت طبيعى ) . پس فرعون از اين صنف خارج است . اين سخن ظاهرى است كه قرآن بدان وارد شده است ( رواياتي كه از فريقين در باب قبول توبه آمده است سند محكم رأى شيخ است و مىدانيم كه روايات مرتبهء نازلهء آيات قرآنىاند و بمثل نسبت قرآن با جوامع روايى نسبت نفس ناطقهء انسانى با بدن است و روايات در توسعهء زمان قبول توبه كه تا آخرين دقايق خروج روح توبه مقبول است صريحند . تفصيل آن را در موارد تحقيق آن چون احياى غزالى و احياى احياى فيض و جامع السعادات نراقى و امثال اينها طلب بايد كرد . خلاصه نظر شيخ به تعبير قيصرى اينكه : حكم فرعون حكم مؤمنان طاهر و مطهر است زيرا بعد از ايمانش از او عصيانى واقع نشد و « الإسلام يجب ما قبله » .
ثم إنّا نقول بعد ذلك : و الأمر فيه إلى الله ، لمّا استقر في نفوس عامة الخلق من شقائه ، و ما لهم نصّ في ذلك يستندون اليه .
سپس گوييم ، بعد از آن چه گفتيم امر دربارهء فرعون موكول به خداوند است چه اينكه در نفوس عامهء خلق مستقر است كه فرعون در آخر شقي مرد و حال اينكه آنان را در شقاء او نصى نيست كه بدان استناد جويند .
و أما آله فلهم حكم آخر ليس هذا موضعه اما سخن دربارهء آل فرعون پس آنان را حكم ديگر است كه اينجا موضع بيان آن

586