در رسالهء معراجيه و آخوند در چند جاى اسفار تصريح فرمودند و سخن شيخ محيى الدين عربى نيز در اين مقام همين است كه جناب رسول الله ( ص ) فرمود : من به مردى عطا مىكنم يعنى حكمى و حقيقتى و مطلبى را به او مىگويم و حال آن كه غير او پيش من محبوبتر از اوست ، از بيم آن كه اگر به او عطا نكنم مبادا به كلَّى دور شود و خداوند او را به رو در آتش اندازد ، و نيز فرمود : « لو كان العلم في الثريا لنا له رجال من فارس » . و اين رجال دور انديش و تيزبين از عبارت وحى چنان مىيابند كه افراد عادى مردم از ادراك آن عاجزند و نيز حديث از جناب رسول الله ( ص ) در زبر فريقين آمده است كه « انّا معاشر الأنبياء بعثنا لنكلَّم الناس على قدر عقولهم » . پس معلوم است كه وراى قدر عقول آنان چيزها و خبرهايى است و در بيانات ديگرشان مردم را براى رسيدن به آن امور وراى عقول دعوت فرموده‌اند .
فاعتبر الضعيف العقل و النظر الذي غلب عليه الطمع و الطبع . فكذا ما جاؤا به من العلوم جاؤا به و عليه خلعة أدنى الفهوم ليقف من لا غوص له عند الخلعة ، فيقول ما أحسن هذه الخلعة ! و يراها غاية الدرجة .
نبى ( ص ) در گفتار خود آدم ضعيف العقل ضعيف النظر را كه طمع و طبع ( يعنى رين و زنگ ) بر وى غلبه كرده اعتبار نموده است . همچنين علومى را كه آورده‌اند بر آن علوم خلعت و لباسى پوشانده‌اند كه مطابق أدنى الفهوم است ، تا كسى كه نتواند غوص كند و بدان آگاهى يابد در نزد خلعت يعنى صورت ظاهر گفتار بايستد . اين ضعيف العقل چون ظاهر خلعت را مىبيند . مىگويد چه نيكو خلعتى است و آن را در غايت درجه و رتبه مىبيند . ( اين بيان حال و مثال علماى ظاهر است ) .
و يقول صاحب الفهم الدقيق الغائص على درر الحكم - بما استوجب هذا - « هذه الخلعة من الملك » . فينظر في قدر الخلعة و صنفها من الثياب ، فيعلم منها قدر من خلعت عليه ، فيعثر على علم لم يحصل لغيره ممن لا علم له بمثل هذا .
و آن كه صاحب فهم دقيق است و غايص بر درر حكمتها در بحار معانى است چيزى را مىگويد كه اين خلعت از ملك استيجاب مىنمايد ( يعنى مستوجب آن است ) . در قدر خلعت و صنف ثياب آن نظر مىكند . پس از اين خلعت قدر كسى را ( يعنى حقايق و معانى را ) كه اين خلعت لباس آنها شده است در مىيابد . پس عثور يعنى وقوف و اطلاع پيدا مىكند بر علمى كه براى غير او حاصل نشده است . آن غيرى كه او را به مثل وى

561