ظاهر به حال خود محفوظ است و انتقالات عرفانى كه همان تفسير انفسى قرآن است بيان تأويلات آيات است كه * ( وَما يَعْلَمُ تَأْوِيلَه إِلَّا الله وَالرَّاسِخُونَ في الْعِلْمِ ) * .
كذلك تدبير الحقّ العالم فإنه ما دبّره إلَّا به .
همچنين است تدبير حق تعالى عالم را كه عالم را تدبير نمىفرمايد مگر به عالم ، كه بعضى از اعيان قابل تدبير را متوقف بر بعض ديگر نمود مثلا بعضى را سبب و بعضى را مسبب قرار داد . چنانكه قواى كائنة در تابوت انسان كه بدن اوست بعضى بر بعضى متوقفند و روح مدبّر بدن ، بدن را تدبير مىكند به واسطهء بدن .
أو بصورته ، فما دبّره إلَّا به كتوقف الولد على إيجاد الوالد ، و المسبّبات على أسبابها ، و المشروطات على شروطها ، و المعلولات على عللها ، و المدلولات على أدلتها ، و المحقّقات على حقائقها ، و كلّ ذلك من العالم و هو تدبير الحقّ فيه ، فما دبّره إلَّا به .
يا عالم را تدبير مىنمايد به صورت عالم .
مراد از صورت ، اعيان ثابته‌اند كه صور علميهء عالم در صقع ذات ربوبى مىباشند .
حق سبحانه عالم را كه مظاهر آن اعيان ثابته‌اند به وسيلهء آن صور علميه يعنى اعيان ثابته به علم عنايى خود تدبير مىكند .
پس حق سبحانه عالم را تدبير نكرده است مگر به واسطهء عالم مانند توقف ولد بر ايجاد والد و توقف مسببات به اسبابشان و مشروطات بر شروطشان و معلولات بر عللشان و مدلولات بر ادله ءشان و محققات بر حقايقشان ( مراد از محققات ، اشخاصند كه بر حقايق نوعيهء خودشانند ) و همه اينها از عالمند و اين عمل حق سبحانه ( بعضى از عالم را موقوف بر بعضى ديگر قرار دادن ) تدبير حق در عالم است . پس حق سبحانه عالم را تدبير نكرده است مگر به واسطهء عالم .
و أمّا قولنا أو بصورته - أعني صورة العالم - فاعني به الأسماء الحسنى و الصفات العلى التي يسمّى الحقّ بها و اتّصف بها . فما وصل إلينا من اسم يسمّى به إلَّا وجدنا معنى ذلك الاسم و روحه في العالم . فما دبّر العالم أيضا إلَّا بصورة العالم .
اما آن كه گفتيم يا به صورت عالم مراد از اين صورت اسماء حسنى و صفات عليايى است كه حق سبحانه به آنها ناميده مىشود و بدانها متصف مىگردد . پس هيچ اسمى كه خداوند بدان اسم ناميده مىشود به ما نرسيده است مگر اينكه معنى و روح آن اسم را در

538