خداوند از كسى كه آن حبه به سوى او آورده مىشود سكوت كرد و آن را نام نبرد . [1] و لقمان به پسرش نگفت كه خداوند ، آن حبه را به سوى تو مىآورد يا به سوى غير تو مىبرد . پس اتيان حبه را به سوى مؤتى اليه به طور عام رها نمود .
يعنى به طور مطلق گفت خداوند آن مثقال حبه را مىآورد اما به سوى چه كسى نام نبرده است و به اطلاق و عموميتش گذاشته است .
و خداوند ، مؤتى به را كه مثقال حبه است در سماوات يا در زمين قرار داد ( جهت علو موسوم به سماء است و جهت سفل موسوم به ارض مطلقا ) اين جعل براى تنبيه ناظر است كه در قول خداوند متعال كه فرمود : * ( هُوَ الله في السَّماواتِ وَفي الأَرْضِ ) * بنگرد ( و تنبّه حاصل كند كه او در آسمانها و زمينها اله است ) .
فنبّه لقمان بما تكلَّم و بما سكت عنه أن الحقّ عين كلّ معلوم پس لقمان به آن چه تكلم نمود و به آن چه از آن سكوت نمود تنبيه نمود كه حق ، عين كل معلوم است .
يعنى لقمان به آن چه كه تكلم نمود تنبيه فرمود كه حق عين كل موجود خارجى است و به آن چه كه از آن سكوت نمود تنبيه فرمود بر اينكه او عين كل معلوم علمى باقى در غيب غير متصف به وجود عينى مىباشد . ( يعنى هم عين كل موجود خارجى است و هم عين كل معلوم علمى غيبى ) اما وجه اول اينكه خداوند ، خود را آتى به آن كه در آسمانها و زمين است قرار داد . . . و اما وجه دوم اينكه هويت الهيه تعين و تقيد ندارد و جز او را تعين است . پس عدم تعين مسكوت عنه ، اشاره است به اينكه هويت الهيه بذاتها متعين نيست و به صور معلومات علميه تعين مىيابد كه آن چه منطوق است كلمات الهيهء موجود در خارج است و آن چه كه مسكوت عنه است حقايق غيبيه اى است كه او را در خارج ، وجود نيست و اين آيه بر هر دو قسم اشارت دارد كه : * ( هُوَ الأَوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْباطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ) * ( حديد : 3 ) چنانكه لقمان در امر خود منطوق دارد كه آتي و مؤتى به را بيان كرد و مسكوت دارد كه مؤتى اليه را بيان نكرده است ، خداوند نيز منطوق دارد كه كلمات وجوديه اعيان خارجيه‌اند و مسكوت دارد كه حقايق علميهء در

[1] خداوند آتى حبه ، حبهء مؤتى به و مؤتى بها و آن كسى كه حبه به سويش برده مىشود مؤتى اليه - خداوند مؤتى اليه را نام نبرد .

503