ذكر الله است .
يعنى آنى كه از جهاد في سبيل الله و شهادت در سبيل الله بهتر و برتر است آن ذكر الهى يعنى به ياد او بودن و مراعات حكم او نمودن است . ظاهرا غرض شيخ اين است كه مىخواهد از آيه * ( وَلَكُمْ في الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الأَلْبابِ ) * ( بقره : 179 ) استفاده كند كه اهل لب كسانى هستند كه به ياد خدا حيات قاتل را بر قتل او ترجيح مىدهند تا به كمال مطلوب نهايىاش كه غايت كمال انسانى است نايل گردد و چون فص يونسى است و ذكر يونسى را مقام والايى است سخن را به ذكر الله كشانده است .
و ذلك إنّه لا يعلم قدر هذه النشأة الإنسانية إلَّا من ذكر الله الذكر المطلوب منه .
از اين رو ذكر ، افضل از جهاد و شهادت في سبيل الله است كه قدر اين نشئهء انسانى را نمىداند مگر كسى كه ذاكر حق تعالى است به ذكرى كه از او خواسته شده است .
فإنّه تعالى جليس من ذكره ، و الجليس مشهود الذاكر و متى لم يشاهد الذاكر الحقّ الذي هو جليسه فليس بذاكر .
چه اينكه حق تعالى جليس ذاكر است و جليس ، مشهود ذاكر است و هر گاه ذاكر حق تعالى را كه جليس اوست مشاهده نكند ذاكر نيست .
حقيقت ذكر عبارت است از تجلى حق لذاته بذاته از حيث اسم متكلم بودن براى اظهار صفات كماليه و وصف به نعوت جلالي و جمالى در مقام جمع و تفصيل و اين حقيقت را مراتب است . اعلاى آن ذكر حق تعالى است نفس خود را به اسم متكلم ، كه متكلم به حمد و ثنا بر نفس خود است . مرتبهء دوم آن ذكر ملائكهء مقربين و تحميد و تسبيح أرواح است مر رب خودشان را .
مرتبهء سوم ذكر ملائكه سماوى و نفوس ناطقهء مجرده است . چهارم ذكر ملائكهء ارضى و نفوس منطبعه [1] با اختلاف مراتبشان و مرتبهء پنجم آن ذكر أبدان است و اعضايى كه در أبدان است و هر ذاكرى به لسانى كه به او اختصاص دارد رب خود را ذكر مىگويد . [2] فإن ذكر الله سار في جميع العبد لا من ذكره بلسانه خاصة ، فإنّ الحقّ لا يكون في ذلك الوقت إلَّا جليس اللسان خاصة ، فيراه اللسان من حيث لا يراه الإنسان بما هو راء و هو

[1] نفوس منطبعه در ماده مثل نفس نباتى كه در طبيعت منطبع است .
[2] شرح فصوص قيصرى ، ص 383 ، ستون دوم .

427