تعبير ديگر صورتى از صور آن است . طبيعتى كه عارف مىگويد همان نفس رحمانى است . يعنى نفس رحمانى و طبيعت به حسب وجود شيء واحدند و تغاير آن دو به اعتبار است . يعنى همين شيء واحد كه وجود فعلى واحد است از آن حيث كه از واجب متنفس فايض است نفس رحمانى است و از آن حيث كه مبدأ فعل است به اعتبار اظهارش مر تعينات را ، و مبدأ انفعال است كه به تعينات تقيد مىيابد ، طبيعت كليه است .
اين حالت يعنى مبدأ فعل و انفعال بودن اول تعين و حالتى است كه عارض نفس رحمانى مىشود « قوله و مما يدل على ما ذكرناه » تأكيد اين نكته است كه روح القدس كه روح الأمين است ، روح عيسوى را با صورت بشرى عنصرى در مريم دميده نه چون ديگر جنينها كه به عبارتى اول صورت مسوّات بشرى مىيابند و سپس نفخ روح در آنها مىشود پس اين خصيصه اى در عيسى بود . وجه تأكيد اينكه چون خداوند نفسش را يعنى ذاتش را به نفس رحمانى وصف فرمود و هر موصوف به صفتى ناچار بايد صفت را در جميع آن چه كه آن صفت مستلزم آن است پيروى كند . چون انفكاك لازم از ملزوم محال است ( مثلا اگر ذاتى متصف به سواد شد يعنى اسود گرديد . بايد لوازم اين صفت مثلا قابض نور بصر بودن را كه لازمهء سواد است ، واجد باشد و بدان متصف گردد . يعنى اين اسود قابض نور بصر است . چنانكه خود سواد ، و نفس رحمانى صفت حق تعالى است و اين صفت مبدأ فعل و انفعال در جميع عوالم است . پس آن چه را اين صفت مسلتزم است ، موصوف اين صفت كه حق تعالى است نيز بايد بدان لوازم متصف و مستلزم باشد . پس آن چه كه طبيعت كليه اعنى نفس رحمانى بدان متشأن و متصور است در واقع حق تعالى است كه بدانها متشأن و متصور است ) و دانستى كه نفس در متنفس چه چيز را مستلزم است . يعنى مستلزم ازاله كرب و وجدان راحت و ظهور كمالات و كلمات نطقيه و غيرهاست . پس نتيجه اين شد كه وصف حق نفسش يعنى ذاتش را به نفس رحمانى وصف نفس يعنى ذات خود اوست به جميع لوازم نفس ، لذا نفس الهى صور جميع عوالم را پذيرفت و اين نفس رحمانى براى صور عالم به منزلهء جوهر هيولانى است و اين نفس رحمانى همان طبيعت است كه به حسب وجود واحدند و به حسب اعتبار تغاير دارند .
بدان كه طبيعت اعنى نفس رحمانى و عقل هيولانى و هيولاى اولى به حسب اصطلاح حكيم در يك معنى شريكند كه قابل صور غير متناهيند - سبحان الله از

363