نام کتاب : ممد الهمم در شرح فصوص الحكم ( فارسي ) نویسنده : حسن حسن زاده آملى جلد : 1 صفحه : 225
معنى در جزا نيست بلكه حالى است كه پس از حالى پيش مىآيد . لكن چون عادت حقيقت واحد معقول است [1] و افرادش در صورت ، متشابهند ( به ظاهر مىگوييم عود است و حال اينكه در واقع عود نيست . چون معنى انسانيت كه حقيقت واحد و داراى افراد متكثرهء زيد و عمر است كه انسانيت متكرر نشد بلكه افراد آن متكثرند ) . پس از آن جهت كه عادت حقيقت واحد است عود نيست و از آن جهت كه اشخاص و افراد ، متماثلند به ظاهر گوييم عود است . چنانكه جزا از جهتى جزاست و از جهتى جزا نيست . زيرا جزا نيز حالى است در ممكن كه از احوال ممكن است و چون اين مسأله از سرّ القدر است كه متحكَّم در خلايق است علماى اين فن آن را ايضاح نفرمودند . و اعلم أنّه كما يقال في الطبيب إنّه خادم الطبيعة كذلك يقال في الرّسل و الورثة إنّهم خادمو الأمر الإلهي في العموم ، و هم في نفس الأمر خادمو أحوال الممكنات و خدمتهم من جملة أحوالهم التي هم عليها في حال ثبوت أعيانهم ، فانظر ما أعجب هذا . و بدان همچنان كه طبيب خادم طبيعت است ، رسل و ورثهء ايشان نيز خادم امر الهىاند . ( چه امر ، موافق اراده [2] باشد چه مخالف آن ) [3] و در واقع خادم احوال ممكناتند و خدمتشان از جملهء احوالشان است كه اقتضاى عين ثابتشان است . پس ببين چقدر اين موضوع شگفت آور است . ( كه اشرف خادم أخس است و خادم امر الهى ، خادم ممكنات ، با عظمت قدر و جلالت قربى كه عند الله دارد ) . إلَّا أنّ الخادم المطلوب هنا أنّما هو واقف عند مرسوم مخدومه إمّا بالحال أو بالقول فإنّ الطبيب أنّما يصحّ أن يقال فيه خادم الطبيعة لو مشى بحكم المساعدة لها ، فان الطبيعة قد أعطت في جسم المريض مزاجا خاصا به سمّي مريضا ، فلو ساعدها الطبيب خدمة لزاد في كمية المرض بها أيضا و إنّما يردعها طلبا للصحة - و الصحة من الطبيعة
[1] شيء واحد تكثير پذير نيست . مقام قابل تقسيم نيست . ممكن است صاحب مقام تكه تكه شود ولى مقام ممكن نيست كه تكثر يابد . انسانيت تقسيم پذير نيست . تكثر در معناى انسانيت به لحاظ ( ملاحظه كردن ) افراد است . [2] يك وقت اراده ، مرض است كه گناه مىكند و يك وقت صحت است كه اطاعت مىكند . [3] يعنى خدمت اين دسته هم به اقتضاى حال و عين ثابتشان است . مانند خدمت كردن مادر كودك را در حالات مختلف كه جز اقتضاى حال مادر نمىتواند باشد .
225
نام کتاب : ممد الهمم در شرح فصوص الحكم ( فارسي ) نویسنده : حسن حسن زاده آملى جلد : 1 صفحه : 225