حال كه گفتار شيخ را بيان كرديم شروع كنيم در تحقيق گفتار و مبناى او زيرا اين مطلب از اهم مهمات است و كمتر كسى به ريشهء اين مقامات پى برده است . پس مىگوييم : بدان مقامات كليه اى كه جامع جميع عباد در آخرت است سه مقام است اگر چه هر يك از آن سه مقام مشتمل است بر مراتب بسيارى كه به حساب نمىآيد و آن سه مقام جنت و نار و اعراف است كه اعراف بين جنت و نار است . چنانچه كلام الهى بدين ناطق است و هر يك از اين سه مقام را اسمى است كه حاكم بر آن مقام است و آن اسم بذاته اهل آن مقام را طلب مىكند . زيرا كه آن اهل ، رعاياى آن اسم حاكمند و عمارت آن ملك به اين رعايا وابسته است و وعد شامل كل است زيرا كه وعده ، در حقيقت عبارت است از ايصال هر يك از ما به كمالى كه براى او ازلا معين است . پس همچنان كه به جنت وعده شد همچنين به نار و اعراف وعده داده شد و ايعاد نيز شامل كل است . زيرا كه اهل جنّت داخل جنت مىشوند به سبب جاذب و سائق ، خداى تعالى فرمود : * ( وَجاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَشَهِيدٌ ) * جاذب ، آن مناسبتى است كه اهل بهشت را با بهشت جمع كرده است . يعنى مناسبتى كه بهشتىها با بهشت دارند و بدين سبب به هم مىرسند كه آن مناسبت جامعه به واسطهء انبيا و اولياست .
سائق يعنى رانندهء به سوى خير ، و جنت رحمن است كه مسوق به سبب ايعاد و ابتلاى به انواع مصايب و محن است . چنانكه جاذب به سوى نار ، مناسبتى است كه جامع بين نار و اهل نار است و سائق شيطان است كه او مىراند . پس عين جحيم موعود اهل نار است نه جحيم وعيد آنها باشد . وعيد ، عذابى است كه به اسم منتقم تعلق دارد و احكام اسم منتقم در پنج طايفه ظاهر مىشود نه غير آنها . زيرا كه اهل نار يا مشركند يا كافرند يا منافق يا مؤمنان عاصى ، و مؤمن عاصى نيز بر دو قسم است يا موحد عارف غير كامل است يا محجوب ، و زمان تسلط سلطان منتقم بر اين پنج طايفه عذاب مىبينند . يعنى متعذب مىشوند به آتشهاى جحيم . چنانكه حق تعالى فرمود : * ( أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها ) * ( كهف : 29 ) و * ( نادَوْا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ قالَ إِنَّكُمْ ماكِثُونَ ) * ( زخرف : 77 ) * ( لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَلا هُمْ يُنْظَرُونَ ) * ( بقره : 162 )

211