فإنّ بعض الحكماء و أبا حامد ادّعوا أنّه يعرف الله من غير نظر في العالم و هذا غلط .
بعضى از حكما ( مقصود شيخ الرئيس است ) و ابو حامد غزالى ادعا كردند كه الله شناخته مىشود بدون نظر در عالم و اين ادعا غلط است .
بحث در الهيت است و اتكاى كلام در الله است يعنى ذات با جميع اسماء و صفات كه معنى دوم الله بود نه در ذات بارى . توضيح اينكه همان طور كه حقيقت خودمان در هر مقامى داراى شأن و عنوان و اتصاف به اسمى است كه تعبير مىكنيم به حقيقت واحدهء ذات مراتب متكثره و متشأنهء به شئون و مراتب تجرد صرف و مادهء محض و در عين حال با اين همه كثرت عوالم وجودى حقيقت واحدهء ما يك حقيقت است كه مرتبهء عاليهء اين حقيقت ، عاقله است و آن گاه متصف به وصف نفس و مسماى به اين اسم مىگردد كه به بدن تعلق داشته باشد چه در غير اين صورت نفسش نمىنامند ، يعنى عقل است و ما دون او نفس ، همچنين در دار وجود نيز حقيقية الحقائق كه جز او هيچ نيست و همه اوست به اعتبارات و مقامات و عناوين به مراتب در مىآيد و هر مرتبه حكم خاص دارد و فرمود :
< شعر > هر مرتبه از وجود حكمى دارد گر حفظ مراتب نكنى زنديقى < / شعر > مرتبه اى از آن حقيقت و شأنى از شئون آن ذات واجب ، از آن روى كه آفريدگار و نگهدار و رازق و ناظم و مدبر عالم است اله ناميده مىشود كه همان الله به معنى دوم است * ( لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا الله لَفَسَدَتا ) * ( انبيا : 22 ) نكته اينكه تمام مقامات دار وجود به استثناى اسماء مستأثرهء آن ، در انسان خويشتن را نموده است . همين كه مىبينى يك حقيقت واحدهء انسان از آن رو كه در همهء عالم كبير انسان سارى است ، حقيقة الحقائق است و از آن روى كه مرتبهء شامخ و عالى او واجد جميع صفات كماليه اوست مقام احديت است و از آن رو كه در مظاهر عديدهء حواس ظاهر و باطن و جوارح مختلفهء ظاهر و باطن نيز ظاهر شده است مقام واحديت است و همچنان كه در خارج عقل ما فوق نفس است ، در انسان نيز قوهء عاقله با قطع نظر از تدبير بدن عقل است و چون به بدن نظر داشته باشد نفسش گويند . نيز همان طور كه عقل فوق نفس است و در تعبير عرف عقل را مذكر و نفس را مؤنث مىآورند ، هر يك از عقل كل و نفس كل كه مذكر و مؤنثند چون با يك ديگر به اصطلاح دقيق عرفانى مزاوجت كردند ، از ازدواج اين دو اسم تكويني عينى خارجى اين همه بركات لا ينقطع و غير متناهى يكى پس از ديگرى بروز

146