جاهل و صاحب سوء أدب چون تنزيه را بر حق اطلاق كردند و قائل به تنزيه شدند يا هر يك از آن دو مؤمن به شرايع و كتب الهىاند يا غير مؤمنند و مؤمن چون حق را تنزيه كرد و در تنزيه ايستاد و در مقام تشبيه نيامد و اين صفاتى كه كمالات عالم است براى او ندانست و اثبات نكرد اسائه أدب كرد و به رسل و كتب الهيه در آن چه كه حق از خويشتن خبر داد كه حى و قيوم و سميع و بصير است تكذيب كرد و شعور به اين تكذيبي كه از او صادر شده ندارد و خيال كرده است كه علوم و معارفى براى او حاصل شده است و گمان برده است كه مؤمن و موحد است ندانسته است كه علوم و معارف را از دست داده است و او مانند كسى است كه « آمن ببعض و كفر ببعض » « آمن ببعض » در مقام تنزيه و « و كفر ببعض » در مقام تشبيه . اما غير مؤمن ( يعنى غير مؤمن به كتب و شرايع الهيه ) چه قائل به عقلش باشد چون فلاسفه ، يا نباشد چون مقلدينشان متفلسفه ، گمراه شده و گمراه كرده است زيرا به نور ايمان كه رافع حجب است مهتدى نشد و به واقع آن چنان كه هست دست نيافت . [1] پس خلاصهء گفتار عرفاى شامخين اين شد كه مؤمن به ظاهر و متكى به عقل هيچ يك به واقع آن چنان كه هست نرسيدند آن « آمن ببعض و كفر ببعض » و اين به نور ايمان مهتدى نشد و از مشكات وجود انبيا نور نگرفت . اين افراط است و آن تفريط . * ( اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ ) * كه وراى اين دو راهى دارند و آن حكمت متعاليه است كه جناب صدر المتألهين مبناى افكارش بر اين بود يعنى با قوهء عقل و مدد انبياى الهى به حقايق رسيدن كه در حقيقت تلفيق و جمع مشرب عرفان و حكمت است چه اهل ظاهر « چون نديدند حقيقت ره افسانه زدند » و به كسانى كه به جمود عقل اكتفا كردند بايد گفت :
< شعر > پاى استدلاليان چوبين بود پاى چوبين سخت بىتمكين بود < / شعر > انسان به نيروى عقل صاحب عشق مىشود و به پرتو عشق به عرفان مىرسد و عرفان معرفت الله است كه غرض از آفرينش است و جان تمام علوم و غايت همهء معارف است ، هم به عقل احتياج داريم و هم به نقل و هم به عرفان . اينكه قيصرى ذم

[1] شرح فصوص قيصرى ، ص 129 .

113