بلكه مىشود هم جنس نداشته باشد و هم بر حقيقتى بوده باشد كه غير او با او در آن حقيقت شريك نباشد . پس سؤال فرعون از ماهيت الهيه صحيح است و چون بسيط است جوابش جز به همان نهج كه موسى داده است نمىباشد .
راه شناخت بسايط در ادراك بسايط يعنى علم بدانها فلاسفه و عارفان را بحثى است كه عارف در تحكيم مبناى خود و ردّ مبناى اهل نظر بدان اعتماد و اتكا دارد . زيرا اهل نظر گويند كه بايد حقايق أشياء و حدود آنها را از جنس و فصل به طريق استدلال به يكى از اشكال اربعه به دست آورد . ولى سخن عارف اين است كه چنين نيست كه طريق تحصيل معارف ، منحصر به نظر فلسفى يعنى اقامهء صغرى و كبرى و تشكيل شكل و ديگر قواعد منطقيه بوده باشد . بلكه طريقى ديگر نيز وراى طور عقل يعنى عقل نظرى كه سيرهء فيلسوف است در اختيار مىباشد وگر نه به تحصيل معرفت بسايط ، مطلقا اعم از بسايط عالم عنصرى چون اعراض و بسايط به معنى مجردات نوريه كه عقول و مفارقاتند چه نحوه و به چه طريق راه مىيابيم عارف در اينجا سخنى از فوق طور عقل دارد كه در فصوص سالفه گفته آمد ، شيخ الرئيس در منطق برهان شفا در تحصيل بسايط حرفش اين است كه جز از راه لوازم بينه آنها نمىشود بدانها راه يافت . همين حرف است كه اكنون در عبارت فوق نقل كرديم . پس فيلسوف هم در بسايط ناچار است به وراى طريق عقل نظرى يعنى اقامهء دليل منطقى تمسك بجويد مع ذلك سخن عمده در ادراك انسان مر حقايق أشياء خواه مركب و خواه بسيط است كه چگونه علم بدانها راه مىيابد .
اين معنى را بايد از فناى نفس در عالم قدسي دانست و بيان آن موكول به بحث بسيار عميق و مهمى است كه هر يك از حكيم و عارف را در آن بيانى خاص است . چنانكه علامهء قيصرى در مقدمات فصوص بيانى دارد و صدر المتألهين در چند جاى اسفار و حاجى سبزوارى در چند جاى حكمت منظومه ، * ( لَعَلَّ الله يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً ) * .
و هنا سرّ كبير ، فإنّه أجاب بالفعل لمن سأله عن الحدّ الذاتي ، فجعل الحدّ الذاتي عين إضافته الى ما ظهر به من صور العالم ، أو ما ظهر فيه من صور العالم .
و در اينجا ، سرّ بزرگى است ( كه از نظر عقل مستور است ) و آن اينكه حضرت موسى عليه السلام سؤال از حدّ ذاتى را به فعل جواب داد يعنى حد ذاتى را عين اضافهء حق به

570