صور عالم كه به سبب حق ظاهر شده‌اند و يا صور عالم كه در او ظاهر شده‌اند گردانيد .
فكأنه قال له في جواب قوله * ( وَما رَبُّ الْعالَمِينَ ) * - قال - الذي يظهر فيه صور العالمين من العلوّ - و هو السّماء - و السفل و هو الأرض : * ( إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ ) * .
پس كأن موسى عليه السلام در جواب قول فرعون كه گفت * ( وَما رَبُّ الْعالَمِينَ ) * فرمود : آن كسى است كه صور عالمين در او ظاهر مىشود . چه عالمين از علو باشند كه سما است و چه عالمين از سفل كه ارض است . * ( إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ ) * ( شعرا : 24 ) .
او يظهر هو بها ) * يا اينكه در جواب فرمود : آن كسى است كه به صور عالمين ظاهر مىشود .
بنا بر وجه اول صور عوالم در حق و به واسطهء حق ظاهرند و در صورت دوم صور عوالم ، مظاهر حقند كه حق در آنها ظاهر شده و خود را نشان داده است . چون به وحدت شخصيهء وجود يك حقيقت ذات مظاهر است .
فلمّا قال فرعون لأصحابه إنه * ( لَمَجْنُونٌ ) * كما قلنا في معنى كونه مجنونا ، زاد موسى في البيان ليعلم فرعون مرتبته في العلم الإلهي لعلمه بأن فرعون يعلم ذلك ، فقال * ( رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ ) * فجاء بما يظهر و يستر ، و هو الظاهر و الباطن ، * ( وَما بَيْنَهُما ) * و هو قوله بكل شيء عليم . * ( إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ ) * : أي إن كنتم أصحاب تقييد فإن العقل تقييد .
پس چون فرعون به اصحاب خود گفت كه او مجنون است يعنى علم جواب سؤالى كه از او شد بر وى پوشيده است موسى عليه السلام بيان را مزيد گردانيد تا فرعون مرتبهء او را در علم الهى بداند . زيرا موسى عالم بود كه فرعون ، اين معنى را يعنى علم الهى را مىداند پس در جواب فرمود : * ( رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَما بَيْنَهُما إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ ) * ( شعرا : 28 ) مشرق ظاهر است و مغرب باطن يعنى ربّ ظاهر و مستور است . [1] * ( إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ ) * يعنى اگر شما اصحاب تقييديد زيرا كه عقل تقييد است . [2] تقييد يا در ظاهر است كه أجسام و لواحق أجسام يعنى عوارض و احوال آنهاست . يا در باطن است كه مجردات و توابع آنهاست و تقييد از عقل است كه عقال و پاى بند است كه همان معرفت فكرى است و ايقان معرفت شهودى .

[1] مشرق : مظهر اسم ظاهر . مغرب : مظهر اسم باطن .
[2] در جواب قبلى فرمود اگر اهل ايقان و يقين يعنى كشف هستيد حالا مىفرمايد : اگر عاقل هستيد كه عقل ما دون كشف است .

571