را خواسته است . پس اراده همان مشيت است .
مشيت توجه ذات به سوى حقيقت شيء و عين آن است خواه اسم باشد خواه وصف خواه عين ، و اراده تعلق مشيت است به تخصيص يكى از دو امر جايز ممكن ، پس اراده از چيزهايى است كه مشيت به او تعلق مىگيرد . پس نتيجه اينكه مشيت و اراده به نسبت هويت غيبيهء ذاتيهء حق ، متحدند و لكن مشيت بر اراده تقدم ذاتى دارد و مىشود كه ضمير بها راجع به اراده باشد يعنى قائل به اراده بشوى و آن را مغاير با مشيت بدانى كه مشيت تقدم ذاتى دارد هر چند به لحاظ غيب ذات ، متحدند . سپس در شعر تالى در فرق بين اراده و مشيت گويد كه اراده به زيادة و نقصان در جزئيات تعلق مىگيرد - به خلاف مشيت كه مشيت ، عنايت الهيه متعلق به كليات است نه به جزئيات و مشيت نيست مگر مشيت او كه * ( وَما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ الله ) * شارح قيصرى گويد :
كسى اگر مواضع استعمالات اراده را در قرآن تتبع كند مىداند كه اراده متعلق به ايجاد معدوم است نه به اعدام موجود به خلاف مشيت كه متعلق به ايجاد و اعدام است . [1] < شعر > فهذا الفرق بينهما فحقق و من وجه فعينهما سواء < / شعر > يعنى فرق ميان مشيت و اراده آن است كه گفتيم اراده مترتب بر مشيت است . چنانكه مشيت بر علم و علم بر حيات . پس مشيت غير از اراده است . هر چند از جهتى عين هر دو يكى است . يعنى به حسب هويت غيبيهء ذاتيه حق تعالى در وجود متحدند .
قال تعالى * ( وَلَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ ) * : * ( وَمن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً .
فلقمان بالنص ذو الخير الكثير بشهادة الله تعالى له بذلك و الحكمة قد تكون متلفظا بها و مسكوتا عنها مثل قول لقمان لابنه * ( يا بُنَيَّ إِنَّها إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ من خَرْدَلٍ فَتَكُنْ في صَخْرَةٍ أَوْ في السَّماواتِ أَوْ في الأَرْضِ يَأْتِ بِهَا الله ) * . فهذه حكمة منطوق بها ، و هي أن جعل الله هو الآتي بها ، و قرر ذلك الله في كتابه ، و لم يرد هذا القول على قائله .
خداى متعال فرمود : « ما به لقمان حكمت داديم » ( لقمان : 12 ) و « هر كه را حكمت

[1] شرح قيصرى ، ص 430 ، ستون دوم .

501