قواى انسان عقل است . بلكه او را ادراكاتى وراى طور عقل است و از نكتهء عاليه اى كه فرمودند : « بدن مرتبهء نازلهء نفس است » بايد اين احكام را استنباط كرد و در آن حكم مندرج دانست و چون سلطان آن قوا وهم و اين قوا عقل است ، انسان از ظاهر پى به باطن مىبرد و اكتشافات و اختراعات و كسب حقايق مىكند به خلاف حيوان . غرض اينكه از جهت سعهء عالم مثال و تجرد برزخى قوهء خيال ، انكار خوابهايى آن چنان كه گفته شد راه ندارد . چنانكه رؤيت حق تعالى در آخرت انكار نمىگردد و حديث رؤيت بر اين معنى نص است .
و انّه لا شك الحقّ عينه فتتبعه لوازم تلك الصورة و حقائقها التي تجلَّى فيها في النوم ، ثم بعد ذلك يعبّر - أي يجاز - عنها إلى أمر آخر يقتضي التنزيه عقلا ، فإن كان الذي يعبّرها ذا كشف و إيمان ، فلا يجوز عنها إلى تنزيه فقط ، بل يعطيها حقّها من التنزيه و مما ظهرت فيه . فاللَّه على التحقيق عبارة لمن فهم الإشارة .
و شك نيست كه مرئى عين حق است . پس لوازم آن صورت ( از شكل و وضع و امور ديگر ) به تبعيت آن صورت به حق مىرسد ( و اين عين تشبيه است ) . سپس بعد از تيقظ و انتباه يعنى بعد از بيدارى ، از آن صورت عبور مىكند به امر ديگرى كه به حسب عقل اقتضاى تنزيه مىنمايد . پس اگر آن كسى كه از آن صورت عبور مىكند صاحب كشف و ايمان است از آن صورت به سوى تنزيه تنها نمىرود بلكه حق صورت را از تنزيه و از آن چه كه در آن ظهور كرده است ( يعنى هويت الهيه ) عطا مىكند ( يعنى جمع بين تشبيه و تنزيه مىكند ) . پس الله تعالى بنا بر تحقيق عبارت است از حقيقتى كه در صورت رسل ظاهر شده است . براى كسى كه اشاره اى را كه نموده‌ايم فهم كند .
اشاره آن بود كه در آيهء سابق گفتيم : الله ، خبر رسل الله است . يعنى رسل الله ، الله است .
و روح هذه الحكمة و فصّها أن الأمر ينقسم الى مؤثّر و مؤثّر فيه و هما عبارتان :
فالمؤثّر بكلّ وجه و على كلّ حال و في كلّ حضرة هو الله و المؤثّر فيه بكلّ وجه و على كلّ حال و في كلّ حضرة هو العالم .
فإذا ورد ، فالحقّ كلّ شيء بأصله الذي يناسبه ، فإنّ الوارد أبدا لا بد أن يكون فرعا عن اصل .
و روح خلاصهء مسألهء تأثير و تأثر در اين حكمت ايناسيه و فص آن اين است كه امر وجود به مؤثر و مؤثر فيه تقسيم مىشود و آن دو عبارتند از اينكه مؤثر به هر وجه از

485