فهو الآخر في عين أوّليّته ، و الأول في عين آخريّته .
و هيچ شك نداريم كه ما اهل عالم به شخص و نوع كثيريم و ما اگر چه بر حقيقت واحده اى هستيم كه جامع ما است ، پس به قطع بدانيم كه فارق و مميزى است كه اشخاص بعضشان از بعضى جدا شده و تميّز يافته‌اند و اگر اين فارق نمىبود كثرت در واحد حاصل نمىشد ، پس همچنين ايضا اگر چه حق وصفمان فرمود به آن چه كه خويشتن را بدانها وصف فرمود من جميع الوجوه باز ناچار از بودن فارقى است و آن فارق نيست مگر افتقار ما در وجود به او و توقف وجود ما بر او زيرا ما ممكنيم و او غنى است از آن چه كه ما بدان محتاجيم . پس از اين جهت براى او صحيح است أزل و قدم ذاتى كه اوليّتى كه افتتاح وجود از عدم باشد از او منتفى است . پس اوّليّت به اين معنى به او نسبت داده نمىشود با اينكه اول است و از اين جهت دربارهء او آخر گفته شد پس اگر اوّليّت او اوّليّت وجود تقييد باشد صحيح نيست كه آن را آخر دانست يعنى آخر مقيد زيرا كه براى ممكن آخر نيست تا خدا پايان آنها شود ، براى اينكه ممكنات غير متناهيند پس آخر براى او ( خدا ) نيست و حق تعالى را از اين جهت آخر مىگوييم كه بازگشت كل امر به اوست پس از نسبت آنها به ما . پس او آخر است در حين اوّليّتش و اول است في عين آخريتش . [1] ثم لتعلم أنّ الحقّ وصف نفسه بأنه ظاهر و باطن ، فأوجد العالم عالم غيب و شهادة لندرك الباطن بغيبنا و الظاهر بشهادتنا .
سپس بايد بدانيم كه حق تعالى ذاتش را به ظاهر و باطن وصف فرموده است ( يكى از اسماء الله ظاهر است و يكى باطن ) . پس بنا بر اين عالم را ( چه عالم انسانى و چه عالم كبير كه صورت انسانيهء تفصيلى است ، ) عالم غيب و شهادت آفريد ( و در اين مقام عالم انسانى انسب است ) تا به غيبمان باطن را ادراك كنيم و به شهادتمان ظاهر را .
مراتب انسان و عوالم جبروت ، ملكوت و ناسوت مرحوم آخوند ملا صدرا در سه جاى اسفار راجع به مراتب وجودى انسان بحث فرمود . اگر چه اين بحث در كتب قدما بلكه در روايات مأثوره از وسايط الهى بلكه از

[1] وقتى در عالم رؤيا يكى از اساتيدم به من گفت : « التوحيد ان تنسى غير اللَّه » كه همان است كه گويند « التوحيد اسقاط الإضافات » .

46