تعبيرات دقيق و رشيق آيات قرآنى نيز مستفاد است كه به طور اجمال انسان را سه عالم است : عالم جسم ، كه ناسوت اوست ، و عالم خيال كه عالم برزخ و مثال اوست ، و عالم عقل كه جبروت اوست . در عالم برزخ از ناسوت و ملكوت هر دو منتقش مىشود .
جبروت عالم كبير را تنزل مىدهد و تمثيل و ناسوت عالم كبير را از ماده تجريد مىكند و بالا مىبرد و در خود منتقش مىكند كه بسان آيينهء دو روست . رويى به اين سوى و رويى به آن سوى . از هر دو آگاه مىشود . يعنى هر دو عالم مدرك و معلوم او مىگردد ، بدون اينكه هيچ معلوم و مدركى از مقام خود تجافى كند و اين سرمايهء حشر با عوالم سه گانه ناسوت و مثال ( كه برزخ است ) و ملكوت عالم را انسان نيز واجد است كه با هر عالمى از وجود خود به عالمى انس مىگيرد و ارتباط پيدا مىكند . حافظ گويد :
< شعر > اى دل به كوى دوست گذارى نمىكنى اسباب جمع دارى و كارى نمىكنى < / شعر > حق تعالى فرمود : * ( وَكَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَالأَرْضِ ) * ( انعام : 76 ) پس انسان قوهء حشر با ملكوت را دارد . و فرمود : * ( فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا ) * ( مريم : 17 ) كه نزول ملك در صقع نفس ناطقه در موطن برزخ تمثل پيدا مىكند بىتجافى و گر نه تمثل نمىفرمود . چون تمثل مانند افتادن عكس شيء است در آينه كه آن شيء بر جاى خود قائم است و در آينه نيز پيدا ، ادراك نفس عوالم مجرده را و ديدن ملائكه و أرواح ما وراء طبيعت را به صورتى نيز بدين مثابه است . گمان نشود اين مقام مربوط به نبى يا وصى است كه اولا حضرت مريم سلام الله عليها هيچ يك از اين دو نبود ، گر چه ولىّ بود و ثانيا حق جلّ و علا فرمود : * ( أَوَ لَمْ يَنْظُرُوا في مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَالأَرْضِ . ) * ( اعراف :
185 ) كه در مقام توبيخ و ترغيب و تحريص به همگان مىفرمايد : * ( أَوَ لَمْ يَنْظُرُوا ) * پس هر انسانى را شايستگى و قوه و استعداد طيران و عروج به عوالم شامخهء ملكوت است .
و وصف نفسه بالرضا و الغضب و حق تعالى خويشتن را به رضا و غضب وصف فرمود .
كه فرمود : * ( رَضِيَ الله عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْه ) * و فرمود : سبقت رحمتي غضبي پس رضا و غضب را در عالم مظهر داد .
فأوجد العالم ذا خوف و رجاء فنخاف غضبه و نرجو رضاه .
و عالم را ( يعنى عالم انسانى را ) صاحب خوف و رجا آفريد كه از غضبش بيم داريم و از رضايش اميد . ( يعنى از غضب خوف آمد و از رضا رجا ) .

47