ميان آن چيزهايى كه براى آنها وجود عينى نيست ( يعنى حقايق معقولهء حيات و علم و قدرت و أمثالها ) ثابت شد با آن كه آن امور كليه يعنى حقايق معقوله نسبتهاى عدميه هستند . ( چون آن امور كليه صفاتى هستند كه در خارج عين نداشتند و معروضات آنها كه موجودات عينى بودند در خارج متحقق بودند ) . پس ارتباط موجودات عينى با يك ديگر نزديكتر و معقولتر است . زيرا ( همه موجودات عينى خارجى هستند ) و بين آنها جامعى است كه آن جامع وجود عينى است و در آن جا يعنى بين امور عدمى كه آن حقايق معقوله بودند و بين موجودات خارجى جامع نيست . ( زيرا يك سلسله ذهنىاند ، و يك سلسله خارجى . ) با وجود اين يعنى با نبود جامع ، ارتباط بين اين دو سلسله محفوظ است پس در آن جايى كه بينشان جامع هست ، يعنى موجودات عينيه خارجيه ، ارتباط اقوى و احقّ است .
بحثى در وحدت وجود حال گفتارى چند از اساتيد فن در بيان وحدت وجود مىآوريم كه هم در توضيح آن چه گذشته است و هم براى مباحث آتيه جدا مفيد و لازم است ، پس گوييم :
آن چه جهان را فرا گرفته نيست مگر وجود و به مثل ، همان طور كه در مبحث علم فرمودند چون علم تعلق به معلوم گيرد خداى را عليم گويند و چون تعلق به مراد گيرد مريدش خوانند و چون تعلق به مبصر گيرد بصيرش خوانند و چون تعلق به مسموع گيرد سميعش خوانند و همچنين در ديگر صفات ، كه يك صفت بيش نباشد و متعلقاتش بسيار است . همچنين است در اين مبحث كه گوييم به قول عارفى :
< شعر > مشو أحول ، مسمى جز يكى نيست اگر چه ما بسى اسماء نهاديم < / شعر > آرى :
< شعر > از كران أزلي تا به كران ابدى درج در كسوت يك پيرهنش ساخته اند < / شعر > اينك براى تبيين مراد ، گفتارى از نسفى در كشف الحقائق و سپس بيانى از حكيم سبزوارى در جامع الاسرار مىآوريم . نسفى گويد :
ما دام كه اسم خداى باقى است و اسم تو هم باقى است ، بدين سبب اثبات وجود خداى مىكنيم و اثبات وجود خود هم مىكنيم و خدا را مىشناسى ، خود را هم مىشناسى و در مقام شركى و از مقام وحدت دورى . اين معرفت و

38