فكوكش آورد انسان كامل حقيقى برزخ بين وجوب و امكان است و مرآت جامعهء بين صفات قدم و احكام آنها ، و بين صفات حادث .
< شعر > تقدير به يك ناقه نشانيد دو محمل طغراى حدوث تو و سلماى قدم را < / شعر > و اين انسان كامل واسطهء بين حق و خلق است و به سبب او و به سبب هر كه در مرتبهء اوست ، فيض حق و مدد او كه سبب بقاى ما سوى الله است به همهء عوالم علوى و سفلى مىرسد و اگر اين برزخيتش كه با طرفين مغاير نيست نباشد هيچ شيء از عالم ، مدد الهى وحدانى را نمىپذيرد زيرا مناسبت و ارتباط نيست ، تا مدد به آنها برسد .
قدم و حدوث عالم حكما عالم را كه ما سوى الله است قديم زمانى مىدانند نه قديم ذاتى و قديم ذاتى جز ذات واجب الوجود كه طرف عالم است ، نيست . و اين فرمايش از اين جهت است كه حق جلّ و علا علت تامه است ، يعنى در فاعليت خود حالت منتظره به هيچ چيز ندارد . و انفكاك معلول از علت تامه ، معقول نيست ( آفتاب علت تامه است براى اضائه كه اشراق را نمىشود از آن جدا كرد ) پس محال است فيض حق تعالى يعنى ما سوايش كه عالم مىناميم از او جدا باشد كه وقتى خداى بوده باشد و هيچ چيز نبوده باشد و پس از گذشتن امتدادى [1] عالم را آفريده باشد . به همين معنى گويند قطع فيض و امساك فيض از مبدأ ، اسناد بخل است به مبدأ و تعالى الله عن ذلك علوا كبيرا .
متكلمين گويند : عالم حادث است . يعنى خدا بود و بسيار گذشت . تا اراده اش به خلق عالم تعلق گرفت ، زيرا اگر عالم را قديم بدانيم لازمه اش اين مىشود كه مؤثر يعنى مبدأ و علت نخواهد . به اين قياس : « العالم قديم و كلّ قديم مستغن عن المؤثر ، فالعالم مستغن عن المؤثر . » پس متكلم علت پيدايش عالم را حدوث آنها گرفته است ، نه امكان آن [2] .
حكيم گويد : علت افتقار و ايجاد اشيا ، امكان آنهاست نه حدوثشان ، كه در حال موجود بودن نيز از امكان جدا نيستند . ممكنند و ممكن همان طور كه در وجود خود به

[1] امتداد فاصله است ، وقت نمىگوييم زيرا وقت براى شب و روز است .
[2] امكان : افتقار ذاتى أشياء است كه تساوى وجود و عدم براى آنهاست ، در همه حال اگر اسباب جمع شد ايجاد مىشود و الَّا فلا در عدم ذاتى مىماند . حدوث همان خلق شدن است .

27