علت نيازمند است در بقايش نيز محتاج است ، هم علت موجده مىخواهد و هم علت مبقيه . جز اينكه در اين مورد هر دو يكى است كه حق جلّ و علاست و اگر چنانچه علت افتقار را ، حدوث بدانيم لازمه اش اين است كه عالم بعد از خلقت به علت احتياج نداشته باشد چنانچه طايفه اى از متكلمين همين را قائلند كه حتى گفتند اگر بر مبدأ ، عدم جايز باشد . عدم مبدأ ضررى به عالم نمىرساند ، عالم به حال خود باقى است . قياس كردند به بنّا و بنا . ( از قياسش خنده آمد خلق را . ) حكيم گويد : در آن قياس تو ، حد وسط مكرر نيست و از اشتراك لفظ مغالطه پيش آمد . زيرا قديم در صغرى ( العالم قديم ) قديم زمانى است و قديم در كبرى ( كل قديم مستغن عن المؤثر ) قديم ذاتى است . پس نتيجه حاصل نمىشود . زيرا قياس شما نتيجه ندارد كه قديم زمانى مستغنى از مؤثر است .
ديگر آن كه حق را علت ناقصه پنداشتند نه تامه ، زيرا بين او و فيض او مقدار امتدادى آورده‌ايد . مىپرسيم اين انتظار و امتداد براى چيست ؟ يا علت تامه است يا ناقصه ، در صورت اولى ، معلول از او منفك نمىشود . در صورت ثانيه خدا نيست . وانگهى مىپرسيم تخصيص خلقت عالم در آن وقت چه بود . چرا پيشتر يا پستر واقع نشد .
بالجمله ، متكلمين راه صواب نپيمودند و به خيال و پندار عاميانه سخن گفتند .
متكلم در اين مقام بر حكيم اعتراض دارد كه ، آيا مبدأ عالم را فاعل مختار مىدانيد يا موجب و اگر انفكاك معلول از علت ، قديما يعنى ازلا جايز نباشد يعنى نتوان عالم را كه فعل اوست ، از او جدا دانست و تا او بود فعلش هم بالضرورة با او باشد ، اين معنى عبارت اخراى اضطرار است كه موجب گويند . چنانكه نار در احراقش مضطر و موجب است ، جز اين نتواند كند و كسى كه از پشت بامى افتاد ، در افتادنش موجب و مضطر است كه نمىتواند برگردد . و اگر فعل حق چنين است پس خداى متعال فاعل موجب است نه مختار ، زيرا فاعل مختار آن كسى است كه ان شاء فعل و ان لم يشأ لم يفعل و اينجا ان لم يشأ لم يفعل صادق نيست . پس فاعل مختار نيست .
حكيم در جواب گويد : شاء و فعل ازلا ، و آن شق دوم را لم يشأ ازلا و فاعل مختار بودن با اختيار كردن يك جانب منافات ندارد .
اين بحث في الجملة مشاجرهء حكيم و متكلم است در قدم و حدوث عالم .

28