طبيعت است .
فعالم الطبيعة صور في مرآة واحدة لا ، بل صورة واحدة في مرايا مختلفة . فما ثمّ الَّا حيرة لتفرق النظر و من عرف ما قلناه لم يحر و إن كان في مزيد علم فليس إلَّا من حكم حيرة لتفرق النظر و من عرف ما قلناه لم يحر و إن في مزيد علم فليس إلَّا من حكم المحل ، و المحل عين العين الثابتة : فبها يتنوع الحقّ في المجلى فتتنوع الأحكام عليه ، فيقبل كلّ حكم ، و لا يحكم عليه إلا عين ما تجلَّى فيه و ما ثمّ إلَّا هذا :
پس عالم طبيعت صورتهاى مختلفه است كه در مرآت ذات الهى حاصلند . ( بدون حصول تعدد و تكثر در ذات بارى ) نه بلكه صورت واحدة است ( كه ذات حق است ) در مراياى مختلفهء متعدد . ( اولى مقام موحد است و دومى مقام محقق ) .
< شعر > فما الوجه الَّا واحد غير انه إذا أنت أعددت المرايا تعددا < / شعر > در آن جا جز حيرت نيست زيرا كه تفرق نظر است .
يعنى نظر عقل در وجوه متعددهء متضاده و متناقضه و غيرها كه از آنها تعبير به تفرق نظر شد عقل را به حيرت مىاندازد چه نمىداند و نشناخته است كه حقيقت واحدة در صور مختلفه يا حقايق كثيره ظاهر شد از اين روى به حيرت مىافتد .
ولى كسى كه فهميد آن چه را كه تقرير كرديم ( كه حقيقت واحدة است كه در صور مراتب متكثره و مظاهر مختلفه ظاهر شده است ) در حيرت نمىافتد و اگر اين شخص عارف در راه مزيد علم به وجوه الهيه است ، ( كه از اين روى در حيرت مىافتد ) اين تحير از حكم محل است كه محل همان عين ثابت است ( پس عين ثابتش حائر است ) .
رسول الله فرمود « ربّ زدني علما و ربّ زدني فيك تحيرا » .
پس به سبب اعيان ثابته اى كه براى موجودات است يا در آنها حق در مجالى و ظهوراتش متنوع شده است چون ظهورات وجه واحد در مراياى متعدده و از اين روى احكام عين ثابته متنوع مىشد به حسب استعدادات هر عينى ( خلاصه هر عين ثابت حكم خاص به خود دارد ) و حق در هر يك از آنها حكم او را مىپذيرد . چون ظهور وجه در مرآت مستديره به صورت مستدير و در مرآت مستطيله به صورت مستطيل و حال آن كه واقع آن است كه گفتيم و جز آن نيست » . [1]

[1] شرح فصوص قيصرى ، ص 165 .

136