و ادراك معهود قلم أعلى و نفس في عالمهما به مجردات و بسايط و كلَّيات مجردا عن الموادّ مخصوص بود ، پس اگر ابتداء اين مظهر انسانى متعيّن شدى ، قوّت ضبط قلم اعلى و نفس كلى از جهت عدم استيناس به ماديات و مظاهر مادى به ادراك و معرفت از حيثيّت اين مظهر و صورت اجمالى انسانى كه جامع جملهء حقايق و خواص ايشان است ، هرگز راه نتوانستى برد ، لا جرم رحمت الهى و حكمت نامتناهى ، چنان اقتضا كرد كه مرتبهء مثال و حس و احكام و آثار ايشان ، هم چون آن ستاره و پردهء خيالباز نصب كرده شود ، و جملهء صور ممثّلات و محسوسات را از وراى اين پرده و ستاره ، تعيين كنند و نظرى جزئى از اين عقل و نفس به اين صور ، تعلَّق گيرد و به واسطهء نورى وجودى به ظلمت امكان اين محسوسات آميخته كه در اين مرتبهء مثال و حسّ ثابت و منبسط است و مظهر صور ايشان است ، مر اين صور ماديات و مظاهر طبيعى و عنصرى را به تدريج بر عقل و نفس عرضه كرده آيد ، تا عقل و نفس را به وساطت اين نظرهاى جزئيشان به اين صور و مظاهر مادى طبيعى و عنصرى انسى حاصل شود ، تا آن گاه كه ابتداع و اختراع اين صورت عنصرى انسانى محقق گردد ، آن جهت كليت نفس و عقل از تدبير اين صورت و ادراك و معرفت جمعى حقيقى از حيثيّت او عاجز و قاصر بيايد به سبب آن انس و استيناس .
پس اكنون اين پرده و صورتهاى اين خيالباز مثال صورت اين مراتب و صور عالم است كه بالتدريج از جهت استيناس ، نفس را نصب و اظهار كرده شده است ، تا چون اين مقصود تمام حاصل آيد ، حينئذ اين پرده و ستاره مرتفع شود در قيامت كبرى و اضافت جملهء حركات و سكنات و تأثيرات و تصرّفات قولا و فعلا ، به اين صور محسوسات به حكم نداى حق حقيقى * ( لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّه الْواحِدِ الْقَهَّارِ ) * [1] باطل گردد ، و آن جمله به يك فاعل حقيقى مضاف ماند . اين دو بيت

[1] المؤمن ( 40 ) آيهء 16 .

715