وجودت فكرش ، دليلى ديگر روى مىنمايد در عين همان مسأله ، بر خلاف حكم اول [1] ، چنان كه مر آن حكم و دليل اول را به كلى باطل كند ، يا غير اين مستدل را به جودت و صفاى ذهن ، دليلى ديگر بر خلاف حكم و دليل اين مستدلّ اول سانح مىشود كه حكم دليل اول را إبطال مىكند ، و هم چنين حال اين مستدل و دليل دوم و هلمّ جراًّ .
چنان كه يكى از فضلا و شاگردان امام فخر الدين رازى - رحمه الله - حكايت كرده است كه : روزى به خدمتش در آمدم در گريه و اضطرابى عظيمش يافتم ، از سبب آن گريه و اضطرابش سؤال كردم ؟ فرمود كه : به روزگار ضايع و بىحاصلى خود از عمر مىگريم ، زيرا كه در حكم مسأله اى كه بر صحّت آن از بيست سال باز دلايل بسيار قوى خالى از شبه و اشكالات و سالم از شكوك و اعتراضات قائم يافته بودم ، و مرا بر آن دلايل و آن حكم كه مبنى بود بر آن دلايل قوى محكم وثوقى و يقيني و اطمينانى هر چه تمامتر ، حاصل بود و اين ساعت ، مرا بر آن دلايل اشكالى سانح گشت و دليلى ديگر بر خلاف آن حكم ، محقق گشت كه به يكبارگى آن دلايل و وثوق بيست سالهء مرا باطل گردانيد ، و شايد كه بعد از مدتى اين همه نيز در صدد إبطال افتد ، پس عمر كه در اين افكار به كار رفته است و مىرود ، همه ضايع و بىحاصل مىگذرد .
پس معلوم شد كه حاصل اين علوم عقلى و نقلى ، غلبهء ظنّى بيش نيست ، مبنى بر حدس حس و دلايلى مستخرج و متحصّل به واسطهء قواى حسى ، باطنا او ظاهرا و به اين سبب اوهام و شكوك و شبهه‌ها ، به اين دلايل و علوم كه حاصل از حدس حسّ و قواى حسى است متطرّق مىگردد .
اكنون تو كه مسترشدى به آن علوم و دلايلى كه از حكم مزاج و ظلمت

[1] بر خلاف حكم اول . . . في م ه : بر خلاف حكم اول كه اين دليل دوم به قوت و متانت مبطل حكم و دليل اول مىشود يا غير اين مستدل . . . .

677