و از جهت نفس و كمالات او از آثار و صور ، اين مفاتيح مذكور ظاهر مىشود در مقام إحسان ، به واسطهء تحقّق نفس سيّار به آن آثار و صور ، چون اسم سميع و بصير و قائل و مانند ايشان از راهگذر اخبار نبوى ، كه در باب اين تحقق و مقام إحسان وارد است ، چون خبر « كنت سمعه و بصره » و نبأ « الإحسان ان تعبد الله كأنّك تراه فان لم تكن تراه ، فانّه يراك » و امثال اين دو حديث ، به اين چهار صورت كه اين بيت دوم كه مبتدا است و بيت اول كه خبر او بر او مقدم افتاده ، مفصّل و مبيّن آن است ، يكى به صورت لطايف و اسرار اين اخبار نبوى بر نفس من اولا ، و از زبان من بر متابعان من ثانيا ، ظاهر مىشوند .
مثلا چنان كه بر نفس من اول از حديث « فإذا أحببته كنت سمعه و بصره » آن ظاهر مىشود و مفهوم مىگردد كه چون محبّت حق ، پذيرهء بنده آيد ، و حجب را كه احكام امتيازىاند ، رفع كند ، بروى حينئذ اين حقيقت منكشف شود كه سمع و بصر و ساير قواى او ، خود حق بوده است و ديگر بعد از تحقق به اسم قائل و سميع و بصير در مقام إحسان ، از حديث « الإحسان ان تعبد الله كأنّك تراه » بر نفس من اين ظاهر مىگردد كه چون حضرت الله ، حضرت جمع الجمع است ، و اين ساير در اول تحقق به مقام إحسان ، جز به اسمى از اسمايش ، متحقّق نمىشود ، و جز اسمى يا اسمايى چند معين نيز به صفت ربوبيّت ، در دل او تجلى نمىكند ، تا به حكم « إنّي لم أعبد ربّا لم أره » جز به او توجه نمىكند و جز آن اسم مقتدر را عبادت و خشوع نمىنمايد . پس حينئذ در دل او ، الله كه جامع اسما است ، كما هو متجلى نمىباشد ، لا جرم در اول مقام إحسان ، عبادت او مر الله را ، جز به صفت « كأنّك تراه » نتواند بود ، و عبادت او مر حضرت الله را « بحيث يراه » آن گاه ميسّر شود كه در بحر الفناء في الفناء ، تمام غرق گردد ، و از كينونت و تعيّن خودى خودش ، به كلى ، نيست گردد ، چنان كه گفت « فان لم تكن تراه . . . » يعنى ان فنيت كينونتك بالكلية ، حينئذ يمكنك ان تراه « فإنه يراك » متحققا بحقيقة هذا الفناء في الفناء ، فحينئذ يثبّتك و يحقّقك بحقيقة البقاء و الرؤية الحقيقيّة .

600