روح و صفات او موقوف است ، به حقيقت به باطن وجود ، و به اعتبارى به حضرت غيب و شئون ذات با غلبهء كثرت نسبى و تميّز ذاتى شئون و حقايق بر وحدت وجود ظاهر ، زيرا كه چون در نفس تميّز و كثرت ظاهر است و وحدت باطن ، لا جرم در بقاء بعد الفنا ، وحدت ظاهر مىشود و كثرت و تميز باطن مىماند ، و در روح وحدت و بساطت ظاهر است ، و كثرت و تميّز باطن لا جرم ، در بقا وحدت باطن مىماند و تميّز و كثرت حقايق و شئون ظاهر مىگردد ، و اين بقا را تحقق به حضرت غيب و اسم باطن و حضرت جمع نيز گويند .
و اما مرتبهء سوم بقا ، تحقّق است به حقيقت حضرت [1] برزخيّت و انسانيّت و جمعيتى كه حدّى « و خلق آدم على صورتها » و هو المعبّر عنه به مقام « قابَ قَوْسَيْنِ » و او را حضرت جمع الجمع خوانند ، و بالاتر از اين مرتبه اى هست كه به حضرت محمّدى مخصوص است ، و آن مقام أو أدنى است و تجلَّى او را احديّت جمع خوانند .
اما در مرتبهء اول كه فناى نفس است به واسطهء حكم نشآت ، اثر كثرت صفات طبيعى و كثافت حجب او غالب و ظاهر است ، و سلطنت او قوى و قاهر . لا جرم در اول سلوك فناى او اهمّ است و حكم او اعمّ . و به فناى كثرت صفات او ، اول وحدت مجموعى كه صورت عدالت او است ، پيدا آيد و او را قلب گويند ، و آن وحدت حقيقى وجود ظاهر واحد حق كه باطن نفس بود در اين قلب تجلَّى كند ، و لكن به غلبهء حكم اسمى از آن اسما كه اسم ظاهر حقّ شامل ايشان است ، چون اسمايى كه مؤذنند به تشبيه ، همچون سميع و بصير و مانند اين ، و بعد از آن هم در نفس و فناى صفات او سير مىكند ، تا آن گاه كه فناى جمله صفات نفس تمام شود ، حينئذ تحقّقش به حقيقت اسم ظاهر متحقق گردد .

[1] ملاحظه مىشود كه اين عارف نحرير با چه تسلَّطى ، مشكلترين مباحث را با سهلترين و ساده ترين عبارات تقرير مىفرمايد .

300