مستى و محو و فناى عاشق ، از خود و اوصاف و حظوظ و ادراك خودش ، در اين طور اول عشق به غايت انجامد ، و در آن كمال مستى ، از قلق و اضطراب طلب و غيره به كلى ساكن و آراميده شود ، باز چون عشق [1] از ابتدا به طور و مقام وسط نقل و ترقى كند ، حكم و اثر آن نقل و حركت ، ترقى او در عاشق پيدا آيد تا در عين آن مستى و آراميدگى ، قلقي و اضطرابى و ميلى عظيم به سوى هشيارى از ذات عاشق [2] سربزند ، به حكم عشق و تبعيّت حركت و ترقى او نه ، به حكم عاشق كه آن شدت ميل و قلق و اضطراب ، جگرش را پاره پاره كند .
و حينئذ افاقتى و صحوى و بقايى بعد از آن مر عاشق را روى نمايد كه آن افاقت و صحو و بقا ، مستلزم علم باشد به حقيقت هر حالى و امرى و قضيّه اى كه در آن حالت سكر و فنا بر وى طارى شده باشد ، تا اكنون آن همه احوال و امور و قضايا را كه مقتضاى آن طور ابتداى عشق و حالت مستى و بى خبرى او بوده ، بود به حكم اين افاقت و ترقى و نظر از مقام وسط عشق همه را ناقص و نازل بل گناه شمرد و توبه از آن بر خود لازم داند و توبه كند و شرمسارى نمايد ، چنان كه موسى - على نبيّنا و عليه السلام - در آن افاقت از انبساط و طلب رؤيت توبه كرد و قرآن از زبان او حكايت كرد كه : « سُبْحانَكَ . . . » اى من ان يقاوم جلال قدمك من احدية نوال كرمك ، « تُبْتُ إِلَيْكَ » ، اى رجعت عمّا ظننت و توهّمت بالاشتغال بك و بحبّك عن نفسي و طلب حظوظها و لذاتها منك ، « وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ » اى المصدقين لقولك * ( لَنْ تَرانِي ) * اى لن تتمكَّن من رؤيتى و ادراكى ببقيّة شيء من انّيتك و غلبة احكام

[1] چون عشق از ابتدائي به طور و مقام و سطحى . . . ( خ ل ) .
[2] منشأ فنا و مستى و بىخودى و محو و علت صحو و بيدارى و هشيارى ، اسماى الهيّه است كه هر اسمى را خاصيتى است ، مثلا اسماى ظاهر داراى احكام و آثارى مخصوصند و اسماى باطن اثرى مقابل آن اسما دارند ، مجموع مركب و ممتزج از اين اسما - كما حققنا في باب التناكح الأسمائى - حكم ديگرى دارند .

202