و أمّا من لا يؤثر الوهم فيه فهو بعيد عن هذه المسألة .
* شرح اين جواب سؤال مقدّر است : كه چون معلوم شد ، اسماى [1] الهيّه و اعيان كونيّه همه از [2] رحمت پيدا شد ، و رحمت را در خارج وجود نيست پس ، چگونه چيزى كه آن معدوم العين باشد مؤثّر گردد در [3] اعيان اشيا ؟ فرمود كه صاحب فهم سليم داند كه باطن منبع جميع اشياست و هر چه در ظاهر وجودى دارد ، از باطن است و ظهور عالم من حيث الأسماست و اسماء ذاتست [4] با صفات ، و صفات را در خارج وجود نيست . پس اگر مؤثّر ذات [5] است ، به حسب صفات است كه آن را عينى [6] در خارج نيست ، و اگر صفات [7] است همان و مظاهر اسما كه اعيان ثابته‌اند رايحهء وجود [8] نيافته‌اند . پس محقّق گشت كه مؤثّر در وجود آن چيزيست كه او را در خارج وجود [9] نيست . پس تنزّل [10] كرد و گفت : اگر موجودى مؤثّر يابى ، آن اثر او نيز نباشد إلَّا بحكم معدوم . چنانكه سلطان در مظاهر [11] ما دام كه سلطنت او ، كه امر معقولست [12] ، متحقّق است ، احكام او نافذ و امر او جارى [13] است در ميان رعايا ، و اگر چه [14] كودكى است كه به سن تميز نرسيده است و چون آن حقيقت معقول [15] ازو نقل كرد به ديگرى ، معزول شد از سلطنت با آن كه موجود است ، حكم او هيچ نفاذى ندارد . پس معلوم شد كه سلطنت امرى معنوى بود ، و در خارج آن را وجودى محسوس نبود ، و اين [16] كه بود كه مؤثّر بود ؟ و اين مسأله به تحقيق

[1] د ، س : كه اسماى .
[2] س : همه را رحمت .
[3] س : و اعيان .
[4] د : ذات است .
[5] د ، س : ذاتست . . . صفاتست .
[6] د : در خارج عينى .
[7] د ، س صفاتست .
[8] د ، س : وجود خارجى .
[9] س : عينى نيست .
[10] و : تنزّل گفت .
[11] د ، س : در ظاهر .
[12] س : معقول است .
[13] د ، س : جاريست .
[14] س : اگر چه كودك است بس تميز . . . د : كودكيست .
[15] د : معقوله .
[16] د ، س : و آن بود كه مؤثّر بود .

412