معلوم كند [1] ، كه اصل صور عالم كه قابل ارواحست [2] چيست ؟ و ظاهر درين مظاهر كيست ؟ امّا عقل حكم بر صدق و كذب شيء بعد [3] از تركيب مقدمات و ترتيب قياسات تواند كرد و اگر تعريف شيء كند ، لا بد اجزاى آن شيء پيش [4] از آن تعريف بايد ، كه او [5] را معلوم باشد اگر آن محدود مركب بود [6] و اگر بسيطى بود ، يعنى فرد [7] ، و او [8] را جزو نباشد ، نه در عقل ، و نه در خارج ، تعريف ممكن نگردد ، إلَّا به لوازم بيّنه و چون لوازم بيّنه نباشد ، حقايق مجهول بماند . و از ابو على نقلست ، در حالت وفات ، كه گفته است : « يموت و ليس له حاصل سوى علمه انّه ما علم » . و هم او گفته است [9] :
< شعر > اعتصام الورى بمغفرتك عجز الواصفون عن صفتك تب علينا و إنّنا بشر ما عرفناك حقّ معرفتك < / شعر > اينجا بدانى كه ، جز به كشف الهى مشاهده نگردد [10] ، كه ، ذات الهيست [11] - عزّ شأنه - كه به [12] صور عالم ظاهر شده ، و عالم مظهر آن حقيقت گشته .
* متن فسمّى هذا المذكور إنسانا و خليفة أمّا انسانيّته فلعموم نشأته و حصره الحقائق كلَّها . و هو للحقّ بمنزلة إنسان العين من العين الَّذي به [13] يكون النّظر ، و هو المعبّر عنه بالبصر فلهذا سمّى إنسانا فإنّه به نظر [14] الحقّ إلى الخلق [15] فرحمهم .
* شرح يعنى اين كون جامع [16] را انسان و خليفه نام شد ، از دو وجه [17] :
يكى آن كه مرتبهء نشأت او مشتمل بود بر مراتب عالم ، و حصر جملهء حقايق

[1] س : كنند .
[2] د ، س : أرواح است .
[3] س : بعد تركيب .
[4] د ، س : پيش از تعريف .
[5] د ، س : او را بايد كه .
[6] د ، س : باشد و . . . باشد .
[7] د ، فردى .
[8] د ، س : كه او را .
[9] س : گفته است و هم او راست : نظم . د : و هم او راست كه : رباعى .
[10] س : نتوان كرد .
[11] د : الهيه است .
[12] س : بصورت .
[13] ع : يكون به النظر .
[14] ع : ينظر .
[15] ع : الى خلقه فيرحمهم .
[16] س : جامعه .
[17] د ، س : وجه است .

28