چنانچه [1] كمالات جمالى و جلالي را از غيب به شهادت [2] و از باطن به ظاهر رسانيد ، و امّا حالى چنانچه [3] خود به خود در ذات خود متجلَّى شد به فيض اقدس [4] اولى و ظهور نور [5] أزلي به مقتضاى تجليّات .
امّا حمد حق ، ذات خود را ، در مقام تفصيل [6] ، كه [7] مظاهر عبارت از آنست ، هم بر سه قسم است : قولى و فعلى و حالى .
امّا قولى حمد لسان انسانست [8] ، چنانچه در هر شريعت و ملَّت جارى بر زبان [9] انبياى ايشانست . و امّا [10] فعلى ، اتيان بندگان به اعمال بد نيست [11] از عبادات و طاعات . بدان كه هر عضوى [12] از اعضا را مشغول گردانند [13] به عملى و عبادتى كه به آن [14] مخصوص است ، به وجهى [15] كه در شريعت نبى آن قوم منصوص است . امّا حالى ، اتصاف روح و دل بود به صفات كمالات علمى و عملى و تخلَّق به اخلاق الهى . پس در مقام جمع و تفصيل [16] ، حامد و محمود همه اوست كه « الحمد لله » و اين نوع حمد از زبان ارباب حال [17] بود .
امّا نزد علما لفظ « الحمد » ، من حيث اللَّغة ، مفهوم آن تعظيم فاعل است ، به جهت انعام [18] و إحسان ، كه از وى صادر گردد مطلقا على الأنام و از روى اصطلاح ، تعريف محمود است به نعوت كمال . و حمد أخص است از مدح [19] ، كه اطلاق مدح بر عاقل و غير عاقل به حسب محاسن صادره از [20] وى كنند و اعمّ از شكر ، كه شكر

[1] د ، س : چنانكه .
[2] س : « شهادت » ندارد .
[3] د ، س : چنانكه .
[4] س : اقدس اعلى اولى .
[5] س : نورانى .
[6] س : تفصيلى .
[7] د ، س : « كه » ندارد .
[8] د : « انسانست » ندارد . س : از « چنانچه . . . ايشانست » ندارد .
[9] د : لسان .
[10] س : امّا .
[11] س : بدنى است .
[12] د : هر عضوى را - س : اعضاء مشغول .
[13] د : مىگردانند .
[14] س : بدان .
[15] س : بر وجهى كه .
[16] س : « تفصيلى » .
[17] س : احوال .
[18] د ، س : إحسان و انعام .
[19] د ، س : از مدح بر عاقل و غير عاقل .
[20] د ، س : كه از وى .

12