شأن ظلمت اختفاء است در نفس خويش و اخفاء مر غير را ، چنان كه از شأن نور ظهور است لنفسه و اظهار لغيره .
أ لا ترى الظلال تضرب إلى السواد تشير إلى ما فيها من الخفاء لبعد المناسبة بينها و بين أشخاص من هي ظل له ؟ ) * چون هر چه در خارج است دليل و علامت است مر چيزى را كه در غيب است ، شيخ - قدّس الله سرّه - از سواد ظلال استدلال مىكند بر خفائى كه در اعيان غيبيه است از آن كه سواد صورت ظلمت است چنان كه بياض صورت نور است .
لا جرم مىگويد : نمىبينى كه سايه ها مايلنند به سياهى ، و آن اشارت باشد به خفائى كه در سايه است از براى بعد مناسبت ميان سايه و ميان شخص كه سايه از اوست ، چه هر عينى ظل اسمى است از اسماء ، و شك نيست در بعد مناسبت در ميان اسماء و اعيان از آن كه اسماء ارباباند و اعيان عبيد .
و إن كان الشخص أبيض فظله بهذه المثابة .
هر چند شخص سپيد بود سايهء او مايل باشد به سياهى .
أ لا ترى الجبال إذا بعدت عن بصر الناظر تظهر سوداء و قد تكون في أعيانها على غير ما يدركها الحس من اللونية ، و ليس ثم علة إلا البعد ؟ و كزرقة السماء . فهذا ما انتجه البعد في الحس في الأجسام غير النيرة .
يعنى : نمىبينى خيال را كه چون از بصر ناظر دور باشد سياه نمايد ، و اگر چه في نفس الأمر نه بر آن لون باشد كه در حس هويدا گردد . و اينجا هيچ علَّتى نيست غير از بعد ، و چون أزرق نمودن آسمان به سبب دورى از بصر . پس اينست نتيجه دورى از حس در أجسام غير نيره .
و كذلك أعيان الممكنات ليست نيرة لأنها معدومة و إن اتصفت بالثبوت لكن لم تتصف بالوجود إذ الوجود نور .
و همچنين اعيان ممكنات نورانى نيستند و به نسبت با موجودات خارجيّه معدومند ، و اگر چه متصفند به ثبوت ، امّا متصف به وجود خارجى نيستند ، چه وجود خارجى نور است ، از آن كه اظهار مىكند اعيان را در خارج ، تا اطلاع مىيابند بر نفس خويش و بر مبدع خويش ، و بعضى مر بعضى را مىشناسند و مشاهده مىكردند بخلاف ثبوت كه اعيان ثابته را در غيب علمى اين حال نيست از براى قرب مفرط .
و ثبوت علمى اگر چه نوعى از وجود است و لكن [ 137 - ر ] چون وجود عينى

343