يعنى : متقابل گشتند حضرت ربوبيت و حضرت عبوديت كه حضرت وجوب و امكان نيز خوانند بطريق تقابل امثال . چه اين هر دو حضرت در وجود الهى متشاركند و مختلف در تعيّن و اعتبار . و هر يك در راضى و مرضى بودن مماثل ديگرى . پس تقابل ايشان تقابل امثال باشد .
و تقابل امثال عبارت است از تباين و تمايز أمرين ، با وجود اتحاد و تشارك در حقيقت واحدة . و امثال را أضداد داشتن از براى عدم اجتماع امثال است چون أضداد ، چه مثلين با وجود اشتراك در حقيقت جامعه بىاعتبار تباين مثلين نتواند بود . لا جرم مجتمع نشوند ، چه اگر مجتمع شوند از يك ديگر متميز نباشند ، و حال آن كه هر چه موجود است در اعيان متميز است از ديگرى .
و ما ثم إلا متميز .
و اينجا غير متميز نيست .
و شيخ - قدّس الله سرّه - چون اوّل وجود امثال و أضداد اثبات كرد به اعتبار [ 118 - ر ] كثرت خواست كه نفى مماثلت و ضديّت كند به اعتبار وحدت ذاتيه .
لا جرم فرمود : و ما ثم إلا متميز فما ثم مثل ، فما في الوجود مثل ، فما في الوجود ضد ، فإن الوجود حقيقة واحدة و الشيء لا يضاد نفسه .
يعنى : چون هر چه در وجود است متميز باشد از غيرش ، از روى اويى او .
لا جرم هيچ چيز را در خارج مثل نباشد از كل وجوه . و چون چيزى را در خارج مثل نباشد در مطلق وجود هم مثل نباشد ، چه آن چه در عقل است هم ممتاز است به تعيّن معنوى از غيرش .
و چون در عقل و در خارج مثل اين نباشد در اين هر دو ضد نيز نباشد از آن كه وجود حقيقت واحدة است و ضدّان عبارتاند از حقيقتين مختلفتين ، كه متساوى باشند در قوت و ضعف .
و حقيقت واحدة ممكن نيست كه متضاد نفس خود باشد ، و ايضاح و تلخيص اين معانى آنست كه حضرتين متقابلتين را دو اعتبار است : اعتبار حقيقت جامعه بينهما و اعتبار تغاير . پس به اعتبار وحدت حقيقت هر دو نه تماثل و تضاد باشد و نه ربوبيت و عبوديت . و به اعتبار تغاير بينهما تماثل و تضاد متحقّق شود و ربوبيت و عبوديت حاصل گردد .

301