يعنى : حضرت الهى هر چيزى را بيافريد بعد از آن هدايت داد يعنى بيان كرد كه آن چيز از آن چه هست نقصان نمىپذيرد ، و بر آن چه هست زيادة نمىگردد ، چه حضرت حق - جلَّت قدرته و علَّت حكمته - او را به اعتبار قبول و استعدادش كه بحسب مشيت الهيه بوده بى زيادة و نقصان آفريده .
فكان اسماعيل بعثوره على ما ذكرناه عند ربه مرضيا .
يعنى : چون اسماعيل - عليه السّلام - مطلع شد بر آن كه هر چه از اعيان موجوده صادر مىشود نزد اربابش مرضى است حق - سبحانه و تعالى - در وصف او فرمود كه : « وَكانَ عِنْدَ رَبِّه مَرْضِيًّا » [5] . و اين تصريح است بر آن كه سعادت و شقاوت مبتنى است بر اطلاع و عدم اطلاع .
و كذا كل موجود عند ربه مرضى . و لا يلزم إذا كان كل موجود عند ربه مرضيا على ما بيّناه أن يكون مرضيا عند رب عبد آخر لأنه ما أخذ الربوبية إلا من كلّ لا من واحد .
همچنين هر موجود خواه سعيد باشد و خواه شقي ، بر ذات خود مرضى است و از مرضى بودن هر موجود نزد رب خود لازم نمىآيد كه نزد رب عبد آخر مرضى باشد ، چه هر موجود أخذ نمىكند ربوبيت را از حضرت كل مگر نخست آن چه متعيّن است او را از آن حضرت به قدر قابليت و استعدادش . و جميع ارباب ربوبيت أخذ نمىكند از واحد حقيقى كه رب الأرباب است تا لازم آيد از رضاى رب او رضاى رب ديگر از او .
فما تعين له من الكل الا ما يناسبه ، فهو ربه .
پس متعيّن نمىشود هر موجود را از كل ، مگر آن چه مناسب اوست لا جرم آن متعيّن از حضرت اسماء رب خاصه اوست .
و لا يأخذه أحد من حيث أحديته .
يعنى : قبول نمىكند هيچ احدى ربّى از روى احديت حق ، بلكه قبول او از حيثيت الهيتش باشد .
و لهذا منع أهل الله التجلَّى في الأحدية .
يعنى : از براى آن كه هر يك از موجودات أخذ نمىكند از رب مطلق مگر آن چه از روى قابليت مناسب اوست ، و أخذ جميع انواع [ 114 - پ ] ربوبيات نمىكند ،

[5] س 19 ى 55 .

293