قدوة العارفين شيخ شرف الدين داود قيصرى مىفرمايد ، شعر :
< شعر > الا جابرى رفقا علىّ فاننى أكاشف عما فيكم من سرائر فيظهر بالقلب المعنى جمالكم كما ظهرت ليلى بقيس بن عامر اگر چه يوسف ما دلفريب و محبوب است و ليك شهرت حسنش ز آه يعقوب است ز خلق آينه حسن خويش ساخت إله جمال مرتبه را چون ظهور مطلوب است < / شعر > فلا يعرف حتى نعرف . قال عليه السّلام : « من عرف نفسه فقد عرف ربه » و هو أعلم الخلق باللَّه .
يعنى : حق - سبحانه و تعالى - شناخته نمىشود به الهيت تا ما به عبوديت شناخته نشويم ، از آن كه تعقل اين حيثيت كه از قبيل نسبت است موقوف است به منتسبين . چنان كه رسول - عليه السّلام - معرفت رب را به معرفت مربوب موقوف دانست كه : « من عرف نفسه فقد عرف ربّه » . او - عليه السّلام - عارفترين خلق است به خداى عزّ شأنه .
فإن [ 91 - پ ] بعض الحكماء و أبا حامد ادعوا أنه يعرف الله من غير نظر في العالم و هذا غلط .
يعنى امام غزالى و ابو على - رحمهما الله - و اتباع ايشان دعوى كردند كه حق - سبحانه و تعالى - شناخته مىشود بى آن كه به عالم نظر انداخته آيد . و ايشان استدلال مىكنند به مؤثر بر اثر ، و اين مرتبه اى اعلاست از استدلال به اثر بر مؤثر .
و حاصل استدلال ايشان آنست كه وجود ممكن يا موجود ممكن محتاج است به علَّت موجودهء غير ممكنه ، و آن حق است كه واجب است وجود او لذاته . و اين نيز استدلال است از اثر به مؤثر . پس تمام نشد دعوى ايشان . پس شيخ - قدّس سرّه - ايشان را به غلط نسبت كرد يا از براى اين يا از جهت عدم تعقل نسبت بدون المنتسبين .
نعم تعرف ذات قديمة أزلية لا يعرف أنها إله حتى المألوه . فهو الدليل عليه .
يعنى : چون صاحب طبع سليم و ذهن مستقيم امعان نظر و اجالت بصر در نفس وجود كند ممكن است كه دريابد كه ذات او قديم أزلي و واجب است ، و وجود او لذاته .
و اين ادراك نه بحسب استدلال باشد بلكه بحسب ذوق و وجدان بود ، و بر تنبيه ديگرى نيز ممكن باشد تا او را نيز بدين وجه معرفت دست دهد .

243