و مىشايد كه ضمير « هو » عايد با حق باشد . يعنى حق على است لذاته ، از آن كه در وجود غير او نيست تا تعالى بر وى و از وى تواند بود . پس در عالم از حيثيت وحدت علو اضافت نيست ، بلكه علو همهء عالم به ذات اوست ، چه ظاهرش ظاهر حق است و باطنش باطن حق ، و مجموع راجع به عين واحدة كه آن عين حق است . بيت :
< شعر > جز يكى نيست نقد اين عالم باز دان و به عالمش مفروش < / شعر > اگر چه به اعتبار ديگر - كه آن جهت غيريت و اعتبار كثرت است - عالم را علو اضافى است . كما قال : لكن الوجوه الوجودية متفاضلة . فعلو الإضافة موجود في العين الواحدة من حيث الوجوه الكثيرة .
يعنى : اگرچه كلّ عالم را از حيثيت احديّت علوّ بالذات است ، لكن تفاضل در وجوه وجوديه كه مظاهر است ، ظاهر است ، چه بعضى متصفند به علم و احوال ، و بعضى به جهل و ضلال ، و درجات اوّل چون دركات ثانى متفاوت ، پس حاصل باشد علوّ اضافى در عين واحدة كه ذات است از وجوه كثيره .
لذلك نقول فيه هو لا هو ، أنت لا أنت .
يعنى : از براى اين امر واحد كه ظاهر است به مظاهر مختلفه ، مىگوييم در هر مظهرى كه او عين حق است ، و حمل مىكنيم بر وى حمل « هو هو » بطريق مواطات ، و سلب مىكنيم و مىگوييم : او نيست از جهت تقيّدش و اطلاق حق ، بيت :
< شعر > سايهء نور پاش مىبينم نه كه خود نور فاش مىبينم گر بگويم كه جمله اوست ، رواست ز انكه در جمله جاش مىبينم همه را گاه يار مىخوانم گاه گاهى خداش مىبينم < / شعر > قال الخراز - رحمه الله - و هو وجه من وجوه الحق و لسان من ألسنته ينطق عن نفسه بأن الله لا يعرف الَّا بجمعه بين الأضداد في الحكم عليه بها . فهو الأول و الآخر و الظاهر و الباطن . فهو عين ما ظهر ، و هو عين ما بطن في حال ظهوره . و ما ثمّ من يراه غيره ، و ما ثمّ من يبطن [18] عنه ، فهو ظاهر [ 80 - پ ] لنفسه باطن عنه . و هو المسمّى أبا سعيد الخراز و غير ذلك من اسماء المحدثات .
يعنى : شيخ ابو سعيد خرّاز - قدّس الله سرّه - كه وجهى است از وجوه حق و

[18] پا : ينطق .

218