نداشت ، به يقين داند كه آن صورت عين اوست نه غير او ، و از شجرهء عين خويش ثمرهء علم در چيده است . از براى آن كه اين [ 50 - پ ] صورت از صور استعدادات عين ثابتهء اوست كه در عالم أرواح كه مثال مطلق است يا در خيال كه مثال مقيّد است متمثّل گشته ، اسرار و حكم الهى بر او تلقين مىكند .
پس اوست مفيض بر نفس خود نه غير او ، چه هر چه بر وى فايض مىشود از عين اوست [ كه ] بحسب استعداداتش به فيضان آمده ، آرى ، بيت :
< شعر > من چو طوطى و جهان در پيش من چون آينه لا جرم معذورم ار جز خويشتن را بنگرم هر چه عقلم در پس آيينه تلقين مىكند من همان معنى به صورت در زبان مىآورم < / شعر > و چون هر انسان مشتمل است بر آن چه عالم كبير بر آن اشتمال دارد ، لا جرم حاجت نيست كه صورت مرئى گوئيم غير اوست از ملك يا جن يا كاملى ديگر ، بلكه عين او اقتضا كرده است كه حقيقتى [58] از حقايق متصور بدين صورت گشته بر قلب او كه مشغول به تدبير جسد است القاى معنى كند تا بر آن اطلاع يابد .
كالصورة الظاهرة منه في مقابلة الجسم الصقيل ليس غيره ، الَّا أن المحل أو الحضرة التي رأى فيها صورة نفسه تلقى اليه تنقلب من وجه بحقيقة تلك الحضرة ، ) * يعنى : مرئى غير رائى نيست چنان كه صورت ظاهر در مرآت غير ناظر نيست ، امّا اين قدر هست كه حضرتى كه رائى صورت نفس خود در او مىبيند اين حضرت إلقاء مىكند صورت او را بر وى منقلب ، به وجهى از تقلَّب . و لهذا در رؤيا و واقعه ظاهر مىشود محسن نيكو كار در احسن صورت ، و متصور مىگردد ظالم بد كردار در اقبح صور چون صورت كلب و سباع . و اين به واسطهء اقتضاى حقيقت آن حضرت است از براى آن كه خيال اظهار اعيان مىكند چنان كه هست ، يا بر صورت صفاتى كه غالب است بدان ، لا جرم بر اين تقدير به تعبير حاجت افتد .
كما يظهر الكبير في المرآة الصغيرة صغيرا أو المستطيلة مستطيلا ، و المتحركة متحركا . و قد تعطيه انتكاس صورته من حضرة خاصة ، ) * يعنى : بدان وجه كه محل منظور فيه مؤثر است در صورت رائى ، چنانچه در مرآت كبير صورت خود را كبير مىبيند و در صغير ، صغير مشاهده مىكند ، و در مستطيله چون شمشير مثلا مستطيل ملاحظه مىنمايد ، و در مرآت متحركه چون [59] آب

[58] قا : حقيقت .
[59] قا : كه + چون .

152