يعنى : اين علوم حاصله از عين واحدة الهيه است و اختلاف در او بحسب ظهور اوست به مظاهر مختلفه . آرى ، بيت :
< شعر > يك عين متفق كه جز او ذره‌اى نبود چون گشت ظاهر اين همه اغيار آمده < / شعر > كالماء حقيقة واحدة مختلف في الطعم باختلاف البقاع ، فمنه عذب فرات و منه ملح أجاج ، و هو ماء في جميع الأحوال لا يتغير عن حقيقته و إن اختلفت طعومه . [ 147 - ر ] ) * يعنى : اختلاف علوم به اختلاف جوارح و آلات انتفاع چون اختلاف طعم آب است به سبب اختلاف بقاع . پس بعضى از او عذب فرات ثجاج است و بعضى ملح أجاج . و اگر چه طعوم مختلف است امّا در جميع احوال تغيّر را در حقيقت آب مجال نباشد .
و در اين كلام تنبيه است بر تشبيه علم كشفى به عذب فرات . زيرا كه كشف - چنان كه سكينه سينه و راحت روح است عذب فرات نيز مزيل عطش و سرمايه فتوح است ، و اشعار است به تشبيه علم عقلى به ملح أجاج كه مزيل عطش نيست بلكه سبب ازدياد است همچنين علم عقلى نيز مزيل شبهه نيست بلكه هر چند امعان نظر كرده شود شبه زيادة و حيرت قوىتر گردد . و اصل همه يكى است چنان كه ماء حقيقت واحدة است . قال الله : « يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ في الأُكُلِ » [10] . بيت :
< شعر > ز يك جوى گر روضه اى آب خورد چو رويد از او سنبل و شاخ ورد نه اين يك شود سرخ و آن يك سياه از اين سان بود فيض الطاف شاه < / شعر > و تشبيه آب به علم ظاهر است ، چه علم سبب حيات أرواح است چنان كه آب سبب حيات أشباح است . و لهذا در آيهء كريمهء « وَأَنْزَلْنا من السَّماءِ ماءً طَهُوراً » [11] ، ابن عباس - رضى الله عنه - آب را به علم تفسير كرده است .
و هذه الحكمة من علم الأرجل و هو قوله تعالى في الأكل لمن أقام كتبه :
) *

[10] س 13 ى 4 .
[11] س 25 ى 48 .

367