برادرش را به وجدان اجمالى در مىيافت . كما قال : « إِنِّي لأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ » [3] ، امّا وجدان عيانى تفصيلى نداشت از اين روى چشمان او از حزن سپيد گشت . و الله اعلم .
الدين دينان ، دين عند الله و عند من عرّفه الحق تعالى و من عرّف من عرفه الحق . و دين عند الخلق ، و قد اعتبره الله . فالدين الذي عند الله هو الذي اصطفاه الله و أعطاه الرتبة العليا على دين الخلق فقال تعالى « وَوَصَّى بِها إِبْراهِيمُ بَنِيه وَيَعْقُوبُ يا بَنِيَّ إِنَّ الله اصْطَفى لَكُمُ الدِّينَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ » ، [ أي منقادون إليه ] .
بدان كه دين را از روى لغت مفهومات است كه به طريق اشتراك لفظى بر آن اطلاق كرده مىآيد . و آن انقياد است و جزاء و عادت . و در شرع همهء اين مفهومات ثلاث [ 124 - ر ] معتبر است از براى آن كه انسان تا انقياد احكام الهى ظاهرا و باطنا نكند و به اتيان اوامر و انتها از نواهى قيام ننمايد ، و جزاى اعمال و روز جزا را معتقد نشود و ثواب مطيع و عقاب عاصى را محقق نداند ، مؤمن نباشد . پس دين جامع باشد معانى ثلاث را .
و دين خالى نيست كه صادر باشد از حضرت جمع الهى به إرسال انبياء - عليهم السّلام - يا صادر شود از حضرت تفصيل .
و اوّل دينى است كه حق - سبحانه و تعالى - آن را برگزيده است ، و آن را به انبياء عطا داده و ايشان را شناساى آن ساخته و باقى مؤمنان را به واسطه ايشان شناسا گردانيده . و بدين تعريف و تبليغ رسالت و تبيين دين حجّت حق بر خلق گشتند .
و دوم آن كه ارباب هدايت به نور حق و اصحاب تفكر در عالم امر و خلق از نزد خود تكليف و الزام كنند بر نفس خويش مشقت را به سبب شناختن مقام عبوديت خود ، و عرفان رتبه ربوبيت حق به انوارى كه لامع گشته باشد از بواطن نقيه و لايح شده از اسرار زكيهء ايشان ، و بار عبوديت بر نفس خويش نهند ، و داد رياضت و مجاهدت دهند تا به شكر نعم پروردگارى كه خلق ايشان كرده است و هدايت داده قيام نموده باشند . كما قال تعالى : « وَرَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلَّا ابْتِغاءَ رِضْوانِ الله فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ » [4] .
يعنى : بعضى ابتداع رهبانيت كردند و به رياضت و مجاهدت روى آوردند و ما آن

[3] س 12 ى 94 .
[4] س 57 ى 27 .

315