چه گفت ؟ . . اين مسألهء ديگرى است كه بايد در بارهء آن فكر كرد ، و چاره انديشيد .
آيا بايد پذيرفت كه توده هاى دينى و جامعه هاى اسلامى ، به دست هر كس و ناكس ، و هر عامل دست نشاندهء بىهويّت ، با هر گروه كارگزار و اطرافى و مشاور ، اداره شوند ؛ و نواميس الهى و ودايع انبيا « ع » و آثار اوصيا « ع » ، دستخوش هر سفّاك هوسران و هر معنويّت ستيز نادان قرار گيرد ، و مرزها همواره بىدفاع ماند ، و استعمارگران در عمق سرزمينهاى قبله و قرآن هر كارى مىخواهند بكنند ، و مايه هاى اخلاقى و تربيتى و ثروتهاى فرهنگى و امكانات اقتصادى مسلمانان را به هر گونه مىخواهند نابود سازند ؟ . . . در اين صورت براى اسلام و نواميس اسلام و براى مسلمانان و موجوديّت اسلامى آنان چه خواهد ماند ؟ . . يا نه ، اين را نبايد پذيرفت ، بلكه بايد پهنه هاى پيكار سياسى و مجاهدات اجتماعى را خالى نگذاشت ، و موجوديّت اسلام و مسلمانان را پاس داشت ، و حريم قرآن و قبله را - همواره شكوهمند - نگاهبانى كرد ؟ . .
اينها مسائلى است بسيار مهمّ . و همينهاست كه سالها ذهن مؤلَّفان اين كتاب را نيز مشغول داشته است . و البتّه هيچ صاحبنظر متعهّدى و هيچ مسلمان آگاهى نمىتواند در بارهء اين مسائل انديشه نكند و حسّاس نباشد ، و گر نه پس تعهّد و آگاهى يعنى چه ، و متعهّد و آگاه بودن يعنى كدام ؟ طبق احاديث معتبر ، مسلمان حق ندارد يك شب را ، بدون توجّه جدّى ( اهتمام ) به مسائل جامعه هاى اسلامى و امور مسلمانان و انديشيدن در بارهء آنها ، به بامداد برساند .
اين است تكليف .
با انديشيدن در اين چگونگيهاى بس مهمّ - به ويژه در اين روزگاران - نتيجه اى كه - با نظر به مسائل و شرايط حوزهء داخلى - مىتوان عرضه داشت ، و تجربه ها آن را لازم مىسازد ، [1] اين است كه « زعامت دينى » با قيود و شروطى چند ( كه ذات

[1] و آيا تجربه هاى دردناك تركيّه و ايران و عراق - در سدهء اخير - براى مردم آگاه بسنده نيست ؟

678