شمارند ، زيرا كه اين تأكيد و هواخواهى و نشر اين مفاهيم ، همه و همه ، وسيله است نه هدف . و هدف تحقق دين خدا را در ابعاد آن و نجات جامعه و رستگارى انسان است . و اگر اين هدف وجود نيابد و در راه آن - به صورتى صحيح و با برنامه و عمل و اقدام و پىگيرى ، نه سخنرانى و شعار - گامهايى بلند برداشته نشود ، و براى كوبيدن موانع تحقق آن كوششها و تلاشهاى لازم و جدى به عمل نيايد ، نظر و موضع آرمانخواهان معلوم است كه چيست .
4 - در جهان گسترده و روابط پيچيدهء امروز ، نمىتوان « زعامت » را امرى ساده گرفت . تجربه ها نيز اين موضوع را روشن كرده است . از اينجا موضوع مهم « مشاورت » ( كه در اسلام و تعاليم اسلامى بر آن تأكيد بسيار شده و على « ع » گفته است :
« ما استنبط الصّواب به مثل المشاورة [1] ( 1 ) نظر درست با هيچ چيز چون مشاورت به دست نمىآيد » ) ، ضرورتى حتمى مىيابد ، يعنى در كار زعامت دينى و مديريّت جامعهء اسلامى و پيشبرد امور مسلمانان ، بايد زعيم و حوزهء زعامت ، همواره از هيئتهاى عالى مشاوران ، در رشته هاى گوناگون ، مدد گيرند ، و بدون مشاورت با متخصّصان دست به كارى نزنند . البته اين مشاوران و متخصّصان بايد از صفات و ويژگيهاى لازم ، در عين داشتن تخصص و اطلاعات كامل ، برخوردار باشند .
جالب توجه است كه حتى در دنياى چهارده قرن پيش نيز ، على « ع » مالك اشتر نخعى را - در « عهد نامهء » معروف - به مشاورت و رايزنى و گفتگو با فرزانگان و دانايان و مطَّلعان سفارش مىكند ، و از او مىخواهد كه تك رأى و خود محور نباشد : « امور را به دانايان و مطَّلعان عرضه دار و با آنان به كنگاش پرداز ، و با فرزانگان در ميان گذار و گفتگو كن . . . از خودپسندى به سختى بپرهيز ، به رأى و فهم خود كه آن را مىپسندى اعتماد نداشته باش ! » [2] .
با اين چگونگى ، تكليف امروز و مسائل امروز و جهان امروز ، بويژه در بارهء « زندگى نو » و « انسان نو » و « اقتصاد نو » ، و « فرهنگ

[1] « غرر الحكم » / 308 .
[2] « نهج البلاغه » / 1001 و 1030 ؛ عبده 2 / 99 و 119 .

598