على الشيء لجهل سببه و الأرب فيه ، فيسرع إلى ذمّه و وصفه بالإحالة و الخطاء . . [1] ( 1 ) امام صادق « ع » : اى مفضّل ! شكَّاكان از علل و مقاصد خلقت چيزى ندانستند ، و از تأمّل در نظم حكيمانهء آفرينش و استوارى كار آفريدگار پاك ناتوان ماندند ، و در آفريده هاى گونه گون كه در خشكى و دريا و كوه و دشت پراكنده است يكى به ژرفى ننگريستند . و به سبب نارسايى اطلاعات خود به انكار پرداختند ؛ آنان را ضعف بصيرت به تكذيب و لجبازى انگيخت ، تا چنان شد كه منكر آفرينش چيزها شدند ، و ادعا كردند كه پيدايش آنها بىسببى است ، و صنعت و تقديرى در آن ديده نمىشود ، و حكمت مدبّر و صانعى به آن راه ندارد . خدا برتر است از آنچه وصف مىكنند . . .
آنان در گمراهى و كورى و سرگردانى خود همچون كورانى هستند كه به خانه اى درآمده‌اند كه هر چه نيكوتر و استوارتر ساخته و با بهترين و گرانبهاترين فرش و اثاث آراسته شده است ، و در آن خانه گونه هاى خوردنى و نوشيدنى و پوشيدنى و چيزهاى مورد نياز ديگر فراهم آمده و هر يك از آنها با اندازه گيرى درست و حكمت و تدبير در جاهاى خود نهاده است ؛ پس اين كوران در آن خانه به چپ و راست حركت مىكنند ، و در اطاقهاى آن داخل و خارج مىشوند ، در حالى كه چشمانشان از همهء آنچه در آن خانه آماده شده است هيچ چيز نمىبيند . و بسا مىشود كه يكى از ايشان به چيزى برمىخورد كه در جاى خود براى رفع نيازى قرار دارد ؛ ولى او خبر ندارد كه آن چيز براى چه ساخته شده و چرا در آن جاى ويژه قرار گرفته است . به همين جهت ناراحت و خشمگين مىشود و خانه و سازندهء آن را نكوهش مىكند . حال گروه منكران امر خلقت نيز چنين است ، كه چون نتوانستند به سببها و علتها در پديد آمدن چيزها واقف شوند ، سرگردان در اين جهان گردش مىكنند و نمىتوانند از اتقان خلقت و زيبايى صنعت و حكمت فراهم آمدن آن چيزى بفهمند . و گاه يكى از آنان با چيزى برخورد مىكند ، ليكن از آنجا كه نسبت

[1] « بحار » 3 / 60 - 59 - از كتاب « توحيد » مفضّل بن عمر جعفى .

623