رسيده از ديگر امامان « ع » ، ذكرى فراوان و تحقيقى فراگير در بارهء بسيارى از حقايق طبيعى مشاهده مىكنيم ، كه مردمان را به دانا شدن درست نسبت به اين حقايق و شناخت واقعى و عينى پيدا كردن در بارهء آنها ، يعنى شناختى آزمونى و تجربى ، تشويق كرده‌اند .
10 - همچنين در قرآن كريم بخشهاى برجسته اى مىبينيم كه ما را به دريافت پيوستگيهاى علت و معلولى ، مخصوصا در مورد آنچه به نمودهاى تاريخى و تحولات اجتماعى ، و به پيدايش تمدنها و نابود شدن آنها ، و به شناخت پيشامدهايى كه بر گذشتگان گذشته است مربوط مىشود ، برمىانگيزد . و اين خود از مهمترين انگيزه ها براى مطالعهء تحولات تاريخى و دريافت آنها ، و نيز دريافت علتهاى آنها از ديدگاه تاريخ و اجتماع است . قرآن كريم به اين تفقه و تحقيق و ژرفنگرى بارها مردمان را فرا خوانده است . و پوشيده نيست كه اين گونه فهم دقيق ، چه امكانات علمى و عملى مهمى در اختيار انسان قرار مىدهد ، تا به وسيلهء آنها سرنوشت اجتماع نيكوتر شود ، و تطور و تحول قضاياى مهم بشرى ، در امت اسلامى و در ساير امتهاى زمين ، صورتى شايسته تر پيدا كند .
11 - قرآن كريم از انسان و احوال و مراحل هستى او فراوان سخن گفته است ، و همگان را به شناخت انفس ، يعنى جانها ، كه همان شناخت موجوديت معنوى آدمى است ، برانگيخته است . و همچنين همگان را به شناخت آفاق ، يعنى جهان ، تشويق كرده است . و راهى كه قرآن براى جستجوى معرفت و به دست آوردن دانش در پيش پاى ملتها قرار مىدهد ، نگريستن است و جستجو كردن و آزمودن عينى ، نه فقط شناخت ذهنى كه تنها بر برهانهاى عقلى و فكرى محض متكى است .
12 - و از اينجا است كه قرآن كريم از از نحله ها و فلسفه ها و مشربهاى عرفانى مصطلح ، به وضوح جدا مىشود . بنا بر اين اصل ، تفسير كردن حقايق اسلام محمدى ، و تجزيه و تحليل مسائل قرآنى ، بر روش فلسفهء يونانى و مشارب عرفانى ، يا هر فلسفهء ديگر مبتنى بر ذهنيات ، دور شدن از فهم و دريافت قرآن ، و بيرون رفتن از قلمرو حقايق قرآنى و ماهيت آموزشهاى قرآن است . و چنين است اگر موضوعات

52