كه گذشت ، اين است كه استعدادهاى اجتماعى انسان را جنبهء فعليت مىبخشد و آنها را آشكار مىسازد ، بدان گونه كه آدمى به جامعهء بشرى و به زندگى و ارزشهاى آن نظرى گسترده و خدايى پيدا مىكند ، و غرايز فرومايهء او به غريزه هاى عالى مبدل مىگردد ، همچون غريزهء خودخواهى كه به صورت نوع خواهى و دوست داشتن ديگران در مىآيد . چنين انسانى احساس مىكند كه او با حيات ديگران تركيب شده ، و زندگى و شاديها و خوشيهاى او در زندگى و شادى ديگران ادغام گشته است ، به طورى كه چون ديگران خوشحال و شادمان باشند او شادمان مىشود ، و چون به نعمتى برسند گويى او به نعمتى رسيده است . اين همان معنايى است كه بدان اشاره كرديم كه انسان مؤمن موحّد ، حكم حسّ لامسهء اجتماعى پيدا مىكند .
8 - حج و اثر آن در تكامل اجتماعى : حج قضيه اى بزرگ است كه بايد از جهتهاى متعدد به آن با نظرى تفصيلى نگاه كنيم . و چون در اينجا چنين فرصتى فراهم نيست ، به بحثى كوتاه قناعت مىورزيم . [1] حج يك گردهمايى جهانى اسلامى است ، كه براى شركتكنندگان در آن ، در آن واحد ، داراى دو فايدهء بزرگ است : يكى گداخته شدن و تركيب روح با كمال مطلوبها و آرمانهاى عالى ، و ديگرى گداخته شدن و تركيب آن با ارزشهاى بشرى حاصلآمدهء از برخوردهاى برادرانه با ديگر مردمان و ملتهاى كرهء زمين . و اين از جملهء منافع حج است كه خداى متعال به آن اشاره كرده است : « * ( لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ ) * [2] تا حجگزاران شاهد منافعى براى خود باشند » .
حاجيان با مردمان فراوانى كه از سرزمينهاى گونه گون آمده‌اند برخورد مىكنند ، و از اين برخورد ، تربيتى جهانى به دست مىآورند ، و به مسائل و قضايا با نظرى جهانى مىنگرند ، و به صورت جهانى در بارهء آنها مىانديشند ، و خود و ديگران را برابر مىيابند ، و ديگر به امتيازات

[1] اميد است در مجلدات آيندهء « الحياة » ، تعاليم و مطالبى مفصّل در بارهء « حج » و تشريح ابعاد آن ، و اهميّتها و ارزشهاى گوناگون و عظيم آن ، آورده شود .
[2] سورهء حج ( 22 ) : 28 .

457