و جاره المسلم جائع [1] ( 1 ) كسى كه سير بخوابد در حالى كه همسايه اش گرسنه باشد ، به من ايمان نياورده است » . و چون از اجتماع و از برادران خود ببرد ، و از هميارى و همپشتى خوددارى ورزد ، عمل او پذيرفته نمىشود :
« انّ العمل لا يتقبّل مع الهجران [2] ( 2 ) عمل انسان ، با بريدن از ياران پذيرفته نيست » .
پس ، بنا بر اين اصول ، و با الهام گرفتن از اين آموزشها كه در اسلام آمده و در اين كتاب به اختصار بيان شده است ، مىبينيم كه حركت فعال براى خودسازى و پرورش و پاكيزه ساختن نفس ، از حركت فعال براى ساختن اجتماع و تحول بخشيدن به آن جدا نيست ، و عكس آن نيز چنين است .
6 - موجوديّت اجتماعى مؤمن : براى انسان ، در سايهء ايمان به وصفى كه ذكر شد - كه عامل توجه فرد است به هدفهاى الهى ، و ايستادن در نقطهء اوج مبارزه و درگيرى با طاغوتها - فرصت بهره مندى از تطور و تكامل اجتماعى فراهم مىآيد . و اين تطور عاملى است كه در آن واحد ، فرد و اجتماع هر دو را تربيت مىكند ، و فرد را - چنان كه گذشت - به صورت جزئى پيوسته و جوش خورده با اجتماع درمىآورد ، بلكه او را به تنهايى امّت و اجتماعى مىسازد . بدين ترتيب آدمى تولدى دوباره پيدا مىكند ، كه مىتوانيم آن را « تولَّد اجتماعى » بناميم . و با اين تولد و موجوديّت براى خير مردمان تلاش مىكند ، و براى تحقق يافتن هدفهاى نيك و سودمند به كوشش برمىخيزد ، و مسئوليتهايى را تحمل مىكند كه زمانه و اوضاع و احوال و اعتقادات بر دوش او مىگذارند . و در اين هنگام است كه مسئوليت و مأموريت و تعهد او شكوفا مىگردد ، آرى :
« كلَّكم راع و كلَّكم مسئول عن رعيّته [3] ( 3 ) همهء شما چوپانيد و همه مسئول گلهء خويش » .
7 - موضعباني دينى و پرورش اجتماعى : از خواص ايمان به وصفى

[1] « وسائل » 6 / 32 .
[2] « مكارم الاخلاق » / 554 .
[3] « ارشاد القلوب » 1 / 184 .

456