و اين امرى بسيار مهم است كه پيامبران و اوصياى آنان در گذشته آن را مراعات كرده‌اند . و اكنون با كمال تأسف مشاهده مىشود كه گروهى از عالمان - كه آگاهان و متعهدان آنان وارثان پيامبرانند - در بيشتر موارد ، اين امر نهادى ثمربخش سازنده را مراعات نمىكنند . و همين مسأله سبب بيحاصل ماندن دعوتها و تبليغها و تربيتها مىشود .
29 - آزادانديشى و نظرخواهى : در تعاليم اسلامى ، به رأى آزمايى ، و استفاده از آراء مختلف ، و در كنار هم قرار دادن آنها ، و مقايسهء آنها با يك ديگر ، و دقّت و تأمل در گزينش رأى يا پرداختن به عمل ، و پرسش از اهل رأى ، و بهره بردن و شريك شدن در عقول مردم با مشورت خواستن از ايشان ، فراوان دعوت شده ، و خود رأى بودن مايهء هلاكت شناخته گشته است . چنان كه على « ع » گفته است :
« من استبدّ برأيه هلك [1] هر كه خودرأى باشد هلاك شود » .
و اين همه ، دلالت بر آن دارد كه اسلام به مقيد ساختن و در بند كشيدن انديشه ، در محدوده اى خاص ، حزبى يا مكتبى يا جز آن ، دعوت نمىكند ، بلكه مىگويد : « * ( فَبَشِّرْ عِبادِ ، الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَه ، أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ الله وَأُولئِكَ هُمْ أُولُوا الأَلْبابِ ) * [2] ، ( 1 ) بشارت ده بندگان مرا : آنان كه گفتار را مىشنوند و از نيكوترين آن پيروى مىكنند ، كه اينان خردمندانند » . و امام على « ع » مىگويد :
« من شاور الرّجال شاركها في عقولها [3] ( 2 ) كسى كه با مردان مشورت كند ، در عقلهاى ايشان شريك شده است » .
از راه نظرخواهى فرصتى براى شخص فراهم مىشود تا در بارهء آراء و افكار غوررسى كند ، و از بهترين آنها آزادانه پيروى نمايد * ( لا إِكْراه فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ ) * . . . [4] اكراهى در دين نيست ، راه از بيراهه بازشناخته شده است . . . » . و اين روش آدمى را به تحقيق در بارهء حق و فهميدن آن رهبرى مىكند . در اسلام بر فهميدن درست

[1] « نهج البلاغه » / 1165 .
[2] سورهء زمر ( 39 ) : 18 - 17 .
[3] « نهج البلاغه » / 1165 .
[4] سورهء بقره ( 2 ) : 256 .

379