و العرض و القلَّة و الكثرة و اللَّون و الوزن و ما أشبه ذلك ؛ و ليس يحلّ با لله - جلّ و تقدّس - شيء من ذلك حتى يعرفه خلقه بمعرفتهم أنفسهم ، بالضّرورة التي ذكرنا . و لكن يدلّ على الله عزّ و جلّ بصفاته ، و يدرك بأسمائه ، و يستدلّ عليه بخلقه ، حتى لا يحتاج في ذلك الطالب المرتاد إلى رؤية عين ، و لا استماع أذن ، و لا لمس كفّ ، و لا إحاطة بقلب . . [1] ( 1 ) امام رضا « ع » : . . . راه شناخت و معرفت و بيان آن چنين است . . . تو حروف الفبا را ذكر مىكنى ، و هر گاه غير از خود آنها مقصودى نداشته باشى ، آنها را تك تك مىآورى و مىگويى : ا ، ب ، ت ، ث ، ج ، ح ، خ ، تا به پايان آنها برسى ، كه در اين صورت معنايى جز خودشان ندارند . ولى چون آنها را با يك ديگر تركيب كنى و اسم و صفت براى معنايى كه در نظر دارى قرار دهى ، دليل بر آن معانى خواهد بود ، و مسمى و موصوف را معرفى خواهد كرد ؛ آيا اين را فهميدى ؟ ( راوى حديث ) گفت : آرى . امام رضا « ع » : گفت : بدان كه صفت بدون موصوف و اسم بدون مصداق و حد بدون محدود نخواهد بود . و صفتها نيز بر كمالات موصوف و اسمها بر وجود مسمى و معنى دلالت دارند ، اما نه به صورت احاطه بر ذات موصوف و مسمى ، چنان كه مثلا مربّع بودن و مثلَّث بودن و مسدّس بودن چنين دلالتى دارند . شناخت خداى بزرگ نيز از طريق صفتها و اسمها ممكن است ، ليكن از طريق احاطه و اندازه گيرى به درازا و پهنا و كمى و زيادى و رنگ و وزن ممكن نيست ؛ زيرا كه هيچ يك از اين چيزها در ذات خداى متعال راه ندارد ، تا آفريدگان او را مانند شناخت خود نسبت به يك ديگر ( يعنى بر پايهء رنگ و شكل و اندازه ) بشناسند - به دليلى كه گفتيم [2] . آرى ، راه شناخت خدا صفات و اسماى او است ( و تأمل در واقعيت اين صفات و اسما در خارج ) . همچنين آفرينش و آفريدگان نيز

[1] « عيون اخبار الرضا » 1 / 179 - 174 ؛ « مسند الرضا » 2 / 89 - تأليف شيخ عزيز اللَّه عطاردى خبوشانى ( قوچانى ) ، از انتشارات مكتبة الصدوق ، تهران .
[2] يعنى اينكه اسما و صفات ، در مورد خداوند متعال ، دلالت بر « تحديد » ( تعيين حدود ) ندارد ، و فقط دلالت بر « كمال » ( اتصاف ) دارد و دلالت بر وجود و تحقق معانى و واقعيات اسما و صفات در ذات متعال .

373