نگاهى به سراسر باب ايمان ، در فلسفهء تربيتى اسلامى تنها گفتن و اقرار زبانى نيست ، بلكه اقرار و عمل است با هم ، بلكه عملى است برخاسته از عقيده ، چنان كه در تعاليم اسلامى آمده است ، و در فصل دوم اين باب نيز ياد شد . پس اقرار به زبان همهء ايمان نيست ، و اظهار لفظى ايمان ، ايمان به تمام معنى نيست . بنا بر اين ، روشى كه در كتاب به كار رفته و « ايمان » و « عمل » دو باب محسوب گشته است ( باب دوم : عقيده و ايمان - چنان كه گذشت ، و باب سوم : عمل و كردار - چنان كه خواهد آمد ) ، چيزى جز نوعى فصلبندى نيست و جنبهء اساسى ندارد . اين است كه بايد اين دو باب از نظرگاه تربيتى و آموزشى همچون يك باب در نظر گرفته شود .
1 - ايمان عقيده است و عمل : ايمان عقيده اى است استوار در نفس و جايگزين در قلب . و آن را دو ركن است : يكى باطنى و قلبى ، و ديگرى ظاهرى و بيرونى . عقيدهء استوار ركن قلبى است ، و عمل و كردار برخاستهء از آن ، ركن عينى و خارجى . البته تقسيم كردن ايمان به دو ركن خالى از تسامحى نيست ، بدان جهت كه ايمان ، با وجود آنكه داراى دو جزء ذهنى ( عقيده ) و عينى ( عمل ) است ، در واقع حقيقتى يگانه و ماهيتى بسيط است ، و آن اعتقاد قلبى جا افتاده و راست و درست است . و چنين اعتقادى از عمل منفك نمىشود ، و عمل بر طبق آن نيز از آن منفك نمىشود . و قلب مجموع « عاطفه » و « عقل » است ، و همچون ريشه اى است كه عمل و اقدام از آن مىرويد . پس ايمان عاملى است كه به اعمال آدمى حالت خاص مىدهد و هدف آنها را هدف الهى مىسازد . و همهء نواحى زندگى آدمى را فرا مىگيرد ، بدان گونه كه همهء پيوستگيها و رابطه هاى شخص مؤمن پيوندهايى الهى مىشود ، همچون پيوند او با نفس خودش ، و با طبيعت ، و با مردمان ، و با حيوانات ، و با اجتماع ، و با كار و شغل و تكليف .

448